De discussie over de mogelijkheid van een burgeroorlog in Europa steekt de laatste jaren regelmatig de kop op. Hoewel dit debat vaak wordt aangezwengeld door spraakmakende boeken of films – denk aan de Amerikaanse film Civil War – zijn het in Europa opvallend vaak conservatieve stemmen die waarschuwen voor een naderend conflict. Anders dan in de Verenigde Staten, waar liberale stemmen doorgaans waarschuwen dat populisme het land richting de afgrond duwt, klinkt in Europa juist vanuit rechtse hoek de oproep tot waakzaamheid.
Neem bijvoorbeeld Frankrijk, waar al jaren wordt gewaarschuwd dat gebrekkige integratie van migranten, met name uit de moslimwereld, kan ontaarden in een gewelddadig conflict. De roman Onderwerping van Michel Houellebecq is hiervan een illustratief voorbeeld: daarin bekeert de Franse elite zich plotseling tot de islam om een burgeroorlog te vermijden. In het Verenigd Koninkrijk gaat het debat vooral over het falen van de multiculturele samenleving – een thema dat de Britse militair historicus David Betz recent nog aanzwengelde. Hij stelt dat het land op het punt staat uiteen te vallen. Ook strategen zoals Dominic Cummings, de architect van de Brexit-campagne, waarschuwen dat elites bang zijn voor georganiseerd geweld van zowel nationalistische Britten als geradicaliseerde migranten.
Europese verschillen met Amerika
Wie met scepsis kijkt naar de mogelijkheid van een Amerikaanse burgeroorlog – vanwege het ontbreken van duidelijke geografische breuklijnen en de relatieve welvaart en ouderdom van de Amerikaanse bevolking – ziet in Europa wellicht een ander plaatje. Europese steden zoals Parijs en Marseille kennen diepere etnisch-religieuze tegenstellingen en hardnekkiger culturele segregatie dan Amerikaanse steden als Chicago of Los Angeles. De rellen in de Franse banlieues zijn daar een sprekend voorbeeld van.
Toch is er ook een paradox. Europese elites zijn er tot nu toe beter in geslaagd dan hun Amerikaanse tegenhangers om populistische bewegingen buiten de macht te houden. Maar dat succes heeft een keerzijde: het gaat vaak gepaard met autoritaire maatregelen, zoals het inperken van de vrijheid van meningsuiting. Dit ondermijnt het vertrouwen in de gevestigde orde, zowel bij migranten als bij de witte arbeidersklasse. Het gevolg? Een samenleving waarin meerdere vormen van politiek geweld denkbaar zijn: conflicten tussen migranten en de staat, tussen migranten en autochtonen, of zelfs tussen verschillende migrantengroepen onderling. In sommige Engelse steden zijn er al uitbarstingen geweest van geweld tussen moslims en hindoes.
Economische en demografische breuklijnen
De Europese economie heeft het bovendien zwaarder dan de Amerikaanse. Terwijl de Amerikaanse economie de afgelopen tien jaar redelijk groeide, stagneert Europa. Dit voedt het gevoel van vervreemding en wantrouwen jegens het systeem. Daarbij zijn er in Europa regio’s waar onvrede zich geografisch concentreert, zoals het noorden van Engeland of de migrantenwijken van grote steden. Zulke concentraties van uitsluiting of achterstelling zie je in de VS minder.
Toch zou het overdreven zijn om Europa af te schilderen als een kruitvat dat elk moment kan ontploffen. Veel van de redenen waarom een burgeroorlog in de VS onwaarschijnlijk is, gelden hier namelijk ook. Europa is rijk, vergrijsd en comfortabel. Er is weliswaar enthousiasme voor rellen, maar veel minder voor langdurige, georganiseerde gewapende strijd. Bovendien is de Europese staat machtiger en centraler georganiseerd dan de Amerikaanse: het wapenbezit is streng gereguleerd, waardoor het geweldsmonopolie stevig in handen van de staat blijft.
Geen burgeroorlog, wel groeiende onrust
De Britse schrijver Aris Roussinos vat het goed samen: wat ons waarschijnlijk te wachten staat, zijn niet de etnische zuiveringen en massale vluchtelingenstromen die het begrip ‘burgeroorlog’ oproept. Wel kunnen we meer gewelddadige uitbarstingen en politieke onrust verwachten, zonder dat dit leidt tot de instorting van de staat.
Juist dat onderscheid is belangrijk. Als we alle vormen van onrust en geweld onder de noemer ‘burgeroorlog’ scharen, overdrijven we de crisis en verliezen we zicht op wat werkelijk speelt. In de jaren zestig en zeventig kende Amerika grote sociale onrust en politieke moorden, maar geen burgeroorlog. In Frankrijk zijn studentenprotesten en stedelijke rellen al decennialang onderdeel van het politieke toneel, zonder dat het land in een permanente staat van oorlog verkeert.
Kortom: Europa is geen oase van stabiliteit meer. De komende jaren zullen waarschijnlijk onrustiger en gewelddadiger zijn dan de decennia na de Koude Oorlog. Maar wie denkt dat we aan de rand van een burgeroorlog staan, miskent hoe stevig de fundamenten van de Europese samenleving nog altijd zijn. De uitdaging lijkt vooral om in deze chaotischer toekomst samen te blijven zoeken naar solidariteit en gelijkwaardigheid, in plaats van elkaar vanuit loopgraven te bestrijden.
Politieke instabiliteit in Nederland: een teken des tijds?
De recente val van het kabinet-Schoof in Nederland onderstreept de groeiende politieke instabiliteit in Europa. Op 3 juni 2025 trok Geert Wilders zijn Partij voor de Vrijheid (PVV) terug uit de coalitie vanwege onenigheid over zijn strikte immigratievoorstellen, waaronder het inzetten van het leger voor grensbewaking en het stopzetten van asielopvang. Premier Dick Schoof diende daarop zijn ontslag in, waarmee de regering na slechts elf maanden viel.
Deze gebeurtenis weerspiegelt bredere Europese trends, waarbij spanningen rondom migratie en nationale identiteit leiden tot politieke fragmentatie. Terwijl sommige landen worstelen met het integreren van diverse bevolkingsgroepen, zien we elders een opkomst van populistische bewegingen die inspelen op gevoelens van onvrede en vervreemding.
Hoewel de val van de Nederlandse regering geen directe aanwijzing is voor een naderende burgeroorlog, benadrukt het wel de noodzaak voor Europese samenlevingen om constructieve dialogen te voeren over inclusie, solidariteit en gedeelde waarden. Het is essentieel om bruggen te bouwen tussen verschillende bevolkingsgroepen en te streven naar een samenleving waarin iedereen zich gehoord en vertegenwoordigd voelt.