Een Onmogelijke Fantasie onder het Kapitalisme – In Nederland – een land dat zichzelf graag ziet als welvarend, vooruitstrevend en rechtvaardig – heerst een arbeidsethos dat grenst aan religie. Werken is niet enkel noodzakelijk voor overleven, het is verheven tot morele plicht. Hard werken is deugdzaam, klagen over werk is ondankbaar, en wie twijfels heeft bij dit systeem wordt al snel weggezet als lui, verwend of naïef. Maar wat als het probleem niet ligt bij ‘de verkeerde baan’, maar bij de fundamentele structuur van arbeid onder het kapitalisme?
Het Giftige Arbeidsethos: Meer dan een Moraal, een Religie
We spraken op een nieuwjaarsborrel een vriendin van de weblog die haar droombaan heeft: ze werkt in de culturele sector, haar werk is creatief en inhoudelijk uitdagend. Maar ondanks dat ze haar werk leuk vindt, komt ze elke dag uitgeput thuis. Ze heeft het gevoel dat ze altijd ‘aan’ moet staan, dat elke minuut van haar werkdag productief moet zijn. Zelfs in haar vrije tijd voelt ze zich schuldig als ze niet iets ‘nuttigs’ doet. Dit is niet haar schuld, maar het resultaat van een systeem dat onze waarde koppelt aan onze productiviteit. Haar verhaal is niet uniek – velen van ons voelen deze druk, zelfs als we van ons werk houden.
Advertentie:
Ze vertelde dat ze zelfs op zondagmiddag haar werkmail checkt, gewoon omdat ze anders het gevoel heeft achter te lopen. Als ze op de bank zit en een boek leest, bekruipt haar soms het gevoel dat ze haar tijd verspilt. Zelfs haar vrije tijd is gekaapt door de eis om altijd productief te zijn.
Deze ervaring laat zien dat het probleem niet ligt bij individuen, maar bij de structuur van arbeid onder het kapitalisme. Zelfs wanneer werk intrinsiek leuk of betekenisvol is, blijft het onderworpen aan prestatiedruk, controle en de eis om economische waarde te produceren. Dit is geen uitzondering, maar een kenmerk van het systeem waarin we werken.
Het Nederlandse arbeidsethos is doordrenkt van de overtuiging dat werk niet alleen een economische noodzaak is, maar ook een morele plicht. “Iedereen moet bijdragen” is een veelgehoorde frase. Maar bijdragen waaraan precies? Aan een systeem dat rijkdom omhoog laat stromen, terwijl beneden steeds harder gewerkt moet worden voor steeds minder?
Dit arbeidsethos is niet van nature ontstaan. In veel pre-industriële samenlevingen waren werk en leven veel meer geïntegreerd. Arbeid was vaak gemeenschapsgericht en niet gedreven door eindeloze economische groei.
De kritiek op dit arbeidsethos gaat niet over werken zelf. Velen vinden werk op zichzelf waardevol: iets creëren, anderen helpen, een bijdrage leveren aan je gemeenschap. Maar in onze huidige samenleving wordt arbeid beperkt tot ‘economisch productieve’ arbeid. Zorgarbeid, creatief werk of vrijwilligerswerk wordt ondergewaardeerd of zelfs genegeerd. Het enige wat telt, is of het geld oplevert.
Hoe vaak heb jij je schuldig gevoeld op een moment dat je even niet productief was? En waar komt dat gevoel vandaan?
De Illusie van Keuze: Je Droombaan is Nog Steeds Loonarbeid
Een veelvoorkomende reactie op kritiek op werk is: “Dan zoek je toch een andere baan?” of “Dan word je toch zzp’er?” Deze opmerkingen gaan voorbij aan het feit dat alle banen – ongeacht hoe zinvol of leuk ze lijken – bestaan binnen dezelfde kapitalistische context.
Ook de zogenaamd ‘vrije’ zelfstandige ondernemer is gevangen in dit systeem. Zij blijven afhankelijk van klanten, marktvraag, en van een systeem waarin waarde uitsluitend wordt bepaald door winstgevendheid. Of je nu achter de kassa zit, in een kantoortuin werkt, of je eigen bedrijf runt: je blijft onderdeel van een systeem dat je dwingt om je arbeid in te ruilen voor overlevingsgeld.
Zelfs wie minder gaat werken, blijft gevangen in deze structuur. “Verlaag je lasten, ga minder werken” klinkt als een simpel advies, maar het negeert de realiteit van stijgende huren, dure boodschappen, en verplichte zorgverzekeringen. De vrijheid die wordt beloofd, is schijnvrijheid.
Kapitalistisch Realisme: De Onmogelijkheid om een Alternatief te Denken
De diepste wortel van het probleem ligt in wat de Britse cultuurcriticus Mark Fisher kapitalistisch realisme noemde: het idee dat er geen alternatief is voor het huidige systeem. Werken voor een baas, huur betalen, geld verdienen om te overleven – dit alles wordt gezien als even natuurlijk als de zwaartekracht.
Dit realisme is wat mensen ertoe brengt om kritiek op werk af te doen als zeuren. “Je hebt het niet zo zwaar,” zeggen ze, alsof dat een argument is. Maar de vraag is niet of iemand het zwaarder heeft dan een ander, de vraag is waarom we überhaupt leven in een systeem dat van zoveel mensen zoveel eist, terwijl het zo weinig teruggeeft.
Waarom Deze Kritiek Urgent is
We bevinden ons in een wereld waar werk structureel leidt tot burn-outs, depressies en eenzaamheid. Waar mensen jarenlang vastzitten in banen die hen leegzuigen, enkel omdat de rekeningen betaald moeten worden. Tegelijkertijd is er overvloed: technologische vooruitgang heeft gezorgd voor een productiviteit die voorheen ondenkbaar was. Waarom wordt die overvloed niet gebruikt om meer vrijheid te creëren?
Het antwoord is simpel: omdat vrijheid voor de werkende klasse niet in het belang is van de kapitalistische klasse. Een vrije arbeider is een arbeider die ‘nee’ kan zeggen. En dat is onacceptabel in een systeem dat winst boven mensen stelt.
Tijd voor een Nieuwe Fantasie: Arbeid Buiten het Kapitalisme
Wat ontbreekt in het debat over werk, is verbeeldingskracht. Kunnen we ons een wereld voorstellen waarin arbeid niet gekoppeld is aan overleving, maar draait om zingeving, gemeenschap en gedeelde verantwoordelijkheid? Waar het leven niet wordt gedicteerd door winstmarges en aandeelhouders, maar door menselijke waardigheid en collectief welzijn?
Die wereld lijkt misschien onbereikbaar, maar ze is niet ondenkbaar. Het huidige systeem is niet ‘natuurlijk’ of ‘onvermijdelijk’. Het is het resultaat van menselijke keuzes — en dat betekent dat het ook door mensen kan worden veranderd.
Voorbeelden dat het anders kan
Er zijn al voorbeelden die laten zien dat arbeid niet per se ondergeschikt hoeft te zijn aan winst en uitbuiting:
Mondragón Coöperatie – Democratie op de Werkvloer
In Baskenland, Spanje, bewijst de Mondragón Coöperatie dat arbeid rechtvaardig en democratisch georganiseerd kan worden. Dit netwerk van arbeiderscoöperaties is eigendom van de werknemers zelf. Beslissingen worden collectief genomen, en de winsten worden eerlijk verdeeld. Hier werken mensen niet voor een baas, maar met elkaar. Het laat zien dat productie ook zonder hiërarchische onderdrukking mogelijk is.
Basisinkomen in Finland – Vrijheid door Zekerheid
In Finland ontvingen 2.000 werklozen twee jaar lang een vast basisinkomen, zonder verplichting om werk te zoeken. De resultaten waren veelbelovend: deelnemers rapporteerden minder stress, betere mentale gezondheid en meer vrijheid om zinvolle arbeid te verrichten. Dit experiment toont aan dat financiële zekerheid niet leidt tot luiheid, maar juist tot meer autonomie en betrokkenheid bij de samenleving.
De Achturige Werkdag – Een Historische Prestatie
Het lijkt vanzelfsprekend dat we acht uur per dag werken, maar dit was het resultaat van jarenlange strijd door arbeidersbewegingen in de 19e eeuw. De werkdag werd niet ingekort door de goedheid van bazen of politici, maar door collectieve actie. Dit herinnert ons eraan dat de organisatie van arbeid geen natuurwet is, maar een politieke keuze.
De Rol van Verbeelding
Deze voorbeelden tonen aan dat alternatieven niet alleen mogelijk zijn, maar al bestaan. Ze bieden ons een glimp van wat mogelijk is als we durven dromen en handelen. De grootste barrière is niet economische haalbaarheid of technologische beperkingen, maar het gebrek aan verbeelding en politieke wil.
“Een wereld waarin arbeid draait om vrijheid, zingeving en solidariteit is geen utopie. Het is een realistische toekomst, als we bereid zijn om buiten de kaders van het kapitalistisch realisme te denken.”
Stel je een wereld voor waarin arbeid niet gekoppeld is aan overleving, maar aan zingeving en zorg. Waar essentiële taken zoals onderwijs, zorg en duurzaamheid worden gewaardeerd en eerlijk beloond. Waar technologische vooruitgang betekent dat we minder werken, niet meer. Dit is geen utopie, maar een mogelijkheid die binnen ons bereik ligt — als we bereid zijn om buiten de grenzen van het kapitalistisch realisme te denken.
Het Begin van Verandering
Het is begrijpelijk dat velen trots halen uit hun werk — dat is waardevol. Maar juist daarom verdienen we een systeem dat ons ondersteunt, in plaats van ons uitput. Durf jij je voor te stellen hoe jouw leven eruit zou zien als werk niet meer gedicteerd werd door economische dwang, maar door menselijke vrijheid en zingeving?
De kritiek op arbeid onder het kapitalisme is niet een klacht van luie mensen die niet willen bijdragen. Het is een roep om een menswaardiger systeem, waarin arbeid niet langer een bron van uitputting en vervreemding is, maar een manier om samen iets op te bouwen.
De volgende keer dat iemand klaagt over werk, laten we dan niet reageren met “Zoek dan ander werk”, maar laten we vragen: “Waarom accepteren we nog steeds dat onze levens worden opgeslokt door dit systeem? En hoe kunnen we dat veranderen?”
De eerste stap naar verandering is durven te geloven dat een andere wereld mogelijk is.
Advertenties: Door op een van de advertenties te klikken, help je ons enorm—het kost jou niets, maar maakt een groot verschil voor ons!