Vraag iemand in Nederland hoe het gaat, en negen van de tien keer krijg je iets te horen over werk. “Druk, maar goed bezig,” of “Veel aan mijn hoofd op het werk.” Werken is hier niet zomaar iets dat je doet om je huur te betalen. Het is een morele standaard geworden. Niet werken? Dan tel je eigenlijk niet mee. En als je je afvraagt of dit wel normaal is, krijg je al snel het label ‘lui’ of ‘onrealistisch’. Maar misschien ligt het probleem niet bij jouw baan, of zelfs niet bij jou, maar bij het hele idee van arbeid zoals het in het kapitalisme is georganiseerd.
De Onzichtbare Dwang van het Arbeidsethos
Op een nieuwjaarsborrel vertelde een vriendin – creatief, bevlogen, werkzaam in de culturele sector – dat ze haar droombaan heeft. En toch is ze elke dag kapot. Ze is altijd ‘aan’, voelt zich schuldig als ze even niks doet, en zelfs op zondag checkt ze haar werkmail, gewoon omdat ze anders het gevoel heeft dat ze achterloopt. Vrije tijd voelt zelden echt vrij. Zelfs een boek lezen op de bank krijgt iets wrangs: het idee dat ze haar tijd verspilt knaagt.
Nieuwe inzichten, kritische verhalen
Op vrheid.nl schrijven we over vrijheid, gelijkheid, klimaat en LHBTQ+ rechten. Altijd scherp, altijd onafhankelijk. Blijf ons volgen en mis niets!
Dat schuldgevoel is geen individueel probleem. Het is systemisch. In een samenleving waar je waarde wordt afgemeten aan je productiviteit, is rust al snel verdacht. Je werk leuk vinden betekent niet dat je vrij bent. Het betekent alleen dat je jezelf makkelijker kunt verzoenen met de eisen van een systeem dat meer van je vraagt dan gezond is.
Nederland houdt van het idee dat werk nobel is. “Iedereen moet bijdragen,” hoor je vaak. Maar aan wat precies? Aan een economie waarin rijkdom omhoog stroomt en beneden steeds harder wordt gerend voor steeds minder zekerheid? Vroeger – en dan bedoelen we echt vroeger – waren werk en leven veel meer vervlochten. Je werkte met en voor je gemeenschap. Niet om aandeelhouders tevreden te houden.
En nee, dit is geen pleidooi tegen werk. Veel mensen halen voldoening uit iets maken, iets betekenen, ergens bij horen. Maar onder het kapitalisme telt eigenlijk alleen werk dat geld oplevert. Zorg voor je zieke moeder? Vrijwilligerswerk in de buurt? Mooi, maar economisch gezien waardeloos.
Hoe vaak heb jij je al schuldig gevoeld omdat je ‘niets nuttigs’ deed? Waar komt dat vandaan?
De Droombaan als Gouden Kooi
Kritiek op werk wordt vaak weggewuifd met: “Dan zoek je toch iets anders?” Maar of je nu zzp’er bent, in loondienst of je eigen onderneming runt – het blijft ruilhandel: arbeid voor overlevingsgeld. Zelfs als je van je werk houdt, blijf je gevangen in deadlines, targets en economische druk.
Ook het idee van ‘minder werken’ is misleidend. Ja, in theorie kun je je lasten verlagen en minder uren draaien. Maar probeer dat maar eens met stijgende huren, dure boodschappen en vaste lasten die elk jaar omhoog kruipen. Vrijheid? Voor wie zich dat kan permitteren, misschien.
We zitten vast in een systeem waarvan we nauwelijks nog durven dromen dat het anders kan. Dat is precies wat de Britse cultuurcriticus Mark Fisher bedoelde met ‘kapitalistisch realisme’: het idee dat dit het enige denkbare systeem is. Werken tot je erbij neervalt, huur betalen, stress als norm – alsof het de zwaartekracht zelf is.
En dus klinkt kritiek als gezeur. “Je hebt het toch goed?” Misschien. Maar waarom zou het ‘goed genoeg’ moeten zijn dat zoveel mensen kampen met burn-outs, depressies en een permanent gevoel van tekortschieten?
Waarom Dit Gesprek Nu Nodig Is
We leven in een tijd van overvloed. Technologische vooruitgang maakt ons productiever dan ooit. Maar in plaats van meer vrije tijd, krijgen we meer druk. Waarom wordt die winst niet gebruikt om het leven dragelijker te maken?
Omdat een werknemer met vrijheid gevaarlijk is. Iemand die ‘nee’ kan zeggen, ondermijnt het systeem. Het kapitalisme draait op gehoorzaamheid, niet op welzijn.
Dromen van Een Ander Soort Werk
Wat als we arbeid opnieuw durven verbeelden? Stel je voor: werk als iets dat draait om zingeving, zorg, creativiteit. Niet als overlevingsstrijd, maar als gedeelde verantwoordelijkheid. Geen ratrace, maar ritme. Geen managers die sturen op winst, maar gemeenschappen die sturen op welzijn.
Klinkt als een droom? Toch zijn er plekken waar dit al gebeurt:
Mondragón Coöperatie (Spanje): In Baskenland werken duizenden mensen in coöperaties waar werknemers zelf eigenaar zijn. Winst wordt eerlijk verdeeld, besluiten worden democratisch genomen. Geen hiërarchische piramide, maar samenwerking.
Basisinkomen in Finland: Tussen 2017 en 2019 ontvingen 2.000 werklozen een vast maandelijks bedrag zonder sollicitatieplicht. De uitkomst? Minder stress, betere mentale gezondheid, en meer ruimte om zinvolle keuzes te maken.
De Achturige Werkdag: Vandaag vanzelfsprekend, ooit een revolutionaire eis. Die kwam er niet dankzij gulle werkgevers, maar door collectieve actie. Een herinnering dat arbeidsverhoudingen maakbaar zijn.
Verbeeldingskracht als Politiek Wapen
Het grootste obstakel is niet geld, noch technologie. Het is ons verbeeldingsvermogen dat gekaapt is. We zijn vergeten dat het ook anders kan – en dus houden we het bestaande in stand, hoe schadelijk ook.
“Een wereld waarin werk draait om vrijheid, zingeving en solidariteit is geen utopie. Het is een realistische mogelijkheid – als we durven denken buiten de lijntjes van kapitalistisch realisme.”
Denk je eens in: een samenleving waarin werk draait om zorg, onderwijs, duurzaamheid – taken die nu vaak worden ondergewaardeerd. Waar technologische winst leidt tot kortere werkweken in plaats van nog hogere targets. Dit is geen luchtkasteel, het is haalbaar. Als we het durven voorstellen.
Eén Vraag Ter Afsluiting
Veel mensen halen trots uit hun werk. En terecht. Maar als dat werk je leegzuigt, je belemmert in je leven, dan verdient die trots betere voorwaarden. Wat als je werk niet langer bepaald werd door economische noodzaak, maar door menselijke vrijheid?
De kritiek op arbeid binnen het kapitalisme komt niet voort uit luiheid. Het is een roep om waardigheid. Om een samenleving waarin werk niet langer alles opslokt, maar weer iets is wat we samen vormgeven.
Dus de volgende keer dat iemand klaagt over werk, vraag dan niet: “Waarom zoek je geen andere baan?” Vraag liever: “Waarom accepteren we nog steeds een systeem dat ons dit aandoet?”
Verandering begint niet bij beleid. Het begint bij durven dromen dat het anders kan.