Vrijheid in Arbeid: Een Onmogelijke Droom onder het Kapitalisme

Vraag iemand in Nederland hoe het gaat, en negen van de tien keer krijg je iets te horen over werk. “Druk, maar goed bezig,” of “Veel aan mijn hoofd op het werk.” Werken is hier niet zomaar iets wat je doet om de huur te betalen. Het is een morele maatstaf geworden. Niet werken? Dan doe je blijkbaar niet mee. En als je durft te vragen of dat eigenlijk wel normaal is, wordt je al snel weggezet als lui of naïef. Maar misschien ligt het probleem niet bij jouw baan, of zelfs bij jou, maar bij het hele idee van arbeid zoals het in het kapitalisme is georganiseerd.

De Onzichtbare Dwang van het Arbeidsethos

Op een nieuwjaarsborrel vertelde een vriendin – creatief, enthousiast, werkzaam in de culturele sector – dat ze haar droombaan heeft gevonden. En toch is ze elke dag uitgeput. Ze staat altijd ‘aan’, voelt zich schuldig als ze even niets doet en kan het niet laten om zelfs op zondag haar werkmail te checken, uit angst dat ze anders achterloopt. Vrije tijd voelt zelden nog vrij. Zelfs een boek lezen op de bank krijgt iets wrangs; het idee dat ze haar tijd verspilt blijft knagen.

Dat schuldgevoel is geen individueel probleem. Het is systemisch. In een samenleving waarin je waarde wordt afgemeten aan je productiviteit, is rust al snel verdacht. Je werk leuk vinden betekent niet dat je vrij bent. Het betekent alleen dat je jezelf makkelijker kunt verzoenen met een systeem dat meer van je vraagt dan gezond is.

Nederland koestert het idee dat werk nobel is. “Iedereen moet bijdragen,” hoor je vaak. Maar aan wat precies? Aan een economie waarin rijkdom omhoog stroomt, terwijl beneden steeds harder wordt gerend voor steeds minder zekerheid? Vroeger – en dan bedoel ik echt vroeger – waren werk en leven meer vervlochten. Je werkte voor je gemeenschap, niet voor aandeelhouders.

Hoe vaak heb jij je al schuldig gevoeld omdat je ‘niets nuttigs’ deed? Waar komt dat eigenlijk vandaan?

Dit is geen pleidooi tegen werk. Veel mensen halen voldoening uit iets maken, iets betekenen, ergens bij horen. Maar in het kapitalisme telt eigenlijk alleen werk dat geld oplevert. Zorg voor een zieke moeder? Vrijwilligerswerk in de buurt? Mooi, maar economisch gezien waardeloos.

De Droombaan als Gouden Kooi

Kritiek op werk wordt vaak weggewuifd met: “Dan zoek je toch iets anders?” Maar of je nu zzp’er bent, in loondienst werkt of je eigen onderneming runt – het blijft ruilhandel: arbeid voor geld om te overleven. Zelfs als je dol bent op je werk, blijf je gevangen in deadlines, targets en economische druk.

Ook het idee van ‘minder werken’ klinkt mooier dan het is. Ja, in theorie kun je je lasten verlagen en minder uren draaien. Maar probeer dat maar eens met stijgende huren, dure boodschappen en vaste lasten die elk jaar omhoog kruipen. Vrijheid? Voor wie zich dat kan veroorloven, misschien.

We zitten vast in een systeem waarvan we nauwelijks nog durven dromen dat het anders kan. Dat is precies wat de Britse cultuurcriticus Mark Fisher bedoelde met ‘kapitalistisch realisme’: het idee dat dit het enige denkbare systeem is. Werken tot je erbij neervalt, huur betalen, stress als norm – alsof het allemaal net zo onvermijdelijk is als de zwaartekracht.

En dus klinkt kritiek al snel als gezeur. “Je hebt het toch goed?” Misschien. Maar waarom zou ‘goed genoeg’ voldoende moeten zijn als zoveel mensen kampen met burn-outs, depressies en een permanent gevoel van tekortschieten?

Waarom Dit Gesprek Nu Nodig Is

We leven in een tijd van overvloed. Technologische vooruitgang maakt ons productiever dan ooit. Maar in plaats van meer vrije tijd, krijgen we meer druk. Waarom wordt die winst niet gebruikt om het leven lichter te maken?

Omdat een werknemer met vrijheid gevaarlijk is. Iemand die ‘nee’ kan zeggen, ondermijnt het systeem. Het kapitalisme draait niet op welzijn, maar op gehoorzaamheid.

Dromen van Een Ander Soort Werk

Wat als we arbeid opnieuw durven verbeelden? Stel je voor: werk als iets dat draait om zingeving, zorg, creativiteit. Geen overlevingsstrijd, maar gedeelde verantwoordelijkheid. Geen ratrace, maar ritme. Geen managers die sturen op winst, maar gemeenschappen die sturen op welzijn.

Klinkt als een droom? Toch zijn er plekken waar dit al werkelijkheid wordt:

• Mondragón Coöperatie (Spanje): In Baskenland werken duizenden mensen in coöperaties waarin werknemers zelf eigenaar zijn. Winst wordt eerlijk verdeeld, besluiten worden democratisch genomen. Geen piramide van bazen, maar samenwerking.
• Basisinkomen in Finland: Tussen 2017 en 2019 ontvingen 2.000 werklozen een vast maandelijks bedrag zonder sollicitatieplicht. Het resultaat? Minder stress, betere mentale gezondheid, en meer ruimte om keuzes te maken die ertoe doen.
• De Achturige Werkdag: Nu vanzelfsprekend, ooit een revolutionaire eis. Niet ingevoerd dankzij welwillende bazen, maar door collectieve strijd. Een herinnering dat arbeidsverhoudingen maakbaar zijn.

Verbeeldingskracht als Politiek Wapen

Het grootste obstakel is niet geld of technologie. Het is ons verbeeldingsvermogen dat gekaapt is. We zijn vergeten dat het ook anders kan – en dus houden we het bestaande in stand, hoe schadelijk ook.

“Een wereld waarin werk draait om vrijheid, zingeving en solidariteit is geen utopie. Het is een realistische mogelijkheid – als we durven denken buiten de lijntjes van het kapitalistisch realisme.”

Stel je eens voor: een samenleving waarin werk draait om zorg, onderwijs, duurzaamheid – allemaal taken die nu vaak worden ondergewaardeerd. Waar technologische winst leidt tot kortere werkweken in plaats van nog hogere targets. Dit is geen luchtkasteel. Het is haalbaar. Als we het durven voor te stellen.

Eén Vraag Ter Afsluiting

Veel mensen halen trots uit hun werk. En terecht. Maar als dat werk je leegzuigt, je belemmert in je leven, dan verdient die trots betere voorwaarden. Wat als werk niet langer bepaald werd door economische noodzaak, maar door menselijke vrijheid?

De kritiek op arbeid binnen het kapitalisme komt niet voort uit luiheid. Het is een roep om waardigheid. Om een samenleving waarin werk niet langer alles opslokt, maar weer iets is wat we samen vormgeven.

Dus de volgende keer dat iemand klaagt over werk, vraag dan niet: “Waarom zoek je geen andere baan?” Vraag liever: “Waarom accepteren we nog steeds een systeem dat ons dit aandoet?”

---

---