Kapitalisme als bron van maatschappelijke ontwrichting – In een tijdperk van groeiende sociale ongelijkheid, ecologische catastrofes en politieke onzekerheid, krijgt het gedachtegoed van Karl Polanyi een hernieuwde urgentie. Zijn meesterwerk, The Great Transformation (1944), biedt een indringende analyse van hoe de opkomst van een vrije markteconomie niet alleen de economie zelf transformeerde, maar ook de fundamenten van onze samenleving en ecologische systemen ondermijnde. Zijn scherpe kritiek op het concept van de “zelfregulerende markt” werpt een onthullend licht op de wortels van hedendaagse crises en inspireert tot alternatieve paden van maatschappelijke verandering.
In deze blog duiken we dieper in Polanyi’s leven, zijn invloedrijke ideeën, en zijn oproep tot een economie die weer ten dienste staat van mens en natuur.
Karl Polanyi: Tussen ervaring en engagement
Polanyi (1886–1964) was geen typische econoom. Zijn werk balanceert tussen sociologie, geschiedenis en politieke economie. Geboren in het multiculturele Habsburgse Rijk en gevormd door de instorting van de oude orde na de Eerste Wereldoorlog, ontwikkelde hij een fundamenteel wantrouwen jegens economische systemen die zich onttrekken aan morele en sociale controle. Zijn intellectuele biografie is verweven met een tijd van radicale breuken: van het opkomend fascisme tot de destructieve logica van het marktdenken.
Waar tijdgenoten als Keynes focusten op stabiliteit via staatsinterventie en Hayek op vrijheid via marktwerking, zag Polanyi iets fundamenteel anders: dat de markt niet alleen een economisch mechanisme is, maar een kracht die sociale relaties, tradities en gemeenschapszin aantast. Voor hem was economie niet neutraal of vanzelfsprekend – ze is een sociaal geconstrueerd domein dat onderworpen moet blijven aan collectieve normen.
De Marktsamenleving als Historisch Uitzonderingsgeval
Een kernpunt in Polanyi’s betoog is dat de vrije markt geen natuurlijk of universeel verschijnsel is. Voorafgaand aan de industriële revolutie waren economische activiteiten ingebed in sociale verbanden: het boerenleven, gildesystemen, lokale ruilnetwerken. De moderne marktsamenleving, waarin arbeid, grond en geld worden behandeld als handelswaar – Polanyi’s “fictieve waren” – is een historisch unieke constructie.
Zodra deze goederen worden onderworpen aan marktlogica, zegt Polanyi, raakt de samenleving zelf uit balans. Immers, arbeid gaat over mensen, grond over onze leefomgeving, en geld is een sociaal vertrouwen. Hun vermarkting leidt onvermijdelijk tot vervreemding, ecologische uitputting en financiële instabiliteit.
Fictieve Waren in de Praktijk: Drie Hedendaagse Velden
De kracht van Polanyi’s analyse ligt in zijn blijvende toepasbaarheid. Zijn concept van fictieve waren is niet alleen een historische observatie, maar een lens op het heden. Drie hedendaagse terreinen maken dit zichtbaar:
- Arbeid: De gig-economie en opkomst van platformwerk Platforms als Uber en Deliveroo behandelen werkenden als zelfstandigen zonder arbeidsrechten. Ze zijn vervangbaar, onzichtbaar in statistieken, en vaak sociaal geïsoleerd. Maar tegenstand groeit: in Europa is wetgeving in de maak die deze werkers erkent als volwaardige werknemers. Ook bedrijven zoals Fairphone laten zien dat eerlijke productie en respect voor arbeid wel degelijk mogelijk zijn.
- Grond: De uitputting van natuur als handelswaar De ontbossing van het Amazonegebied toont hoe natuur systematisch wordt gereduceerd tot exportproduct. Toch is hier verzet zichtbaar: de verkiezing van Lula in Brazilië bracht een hernieuwde inzet voor ecologische bescherming. En juridisch wordt er opgetreden: in Nederland dwong een historische rechtszaak Shell tot het drastisch verlagen van zijn uitstoot.
- Kapitaal: Financiële deregulering en cryptospeculatie De crisis van 2008 en de val van cryptoplatforms als FTX laten zien hoe ongereguleerd kapitaal het vertrouwen in het systeem ondermijnt. Alternatieven, zoals coöperatieve banken en strengere EU-regelgeving (zoals MiCA), tonen dat ook hier tegenbewegingen vorm krijgen.
De Dubbele Beweging: Hoop in Tijden van Crisis
Polanyi’s idee van de “dubbele beweging” is een van zijn meest invloedrijke inzichten. Elke poging om de economie volledig te dereguleren roept volgens hem onvermijdelijk een tegenbeweging op – een spontane reactie vanuit de samenleving om sociale orde, milieu en menselijke waardigheid te beschermen.
Van klimaatactiegroepen als Fridays for Future tot de opkomst van coöperaties, vakbonden en bewegingen voor economische democratie: deze krachten vormen het tegenwicht tegen het destructieve potentieel van de vrije markt. Ze tonen dat er alternatieven zijn die gestoeld zijn op solidariteit, duurzaamheid en rechtvaardigheid.
Marktfundamentalisme en zijn Schaduwzijden
De afgelopen decennia zagen we een opleving van wat Polanyi zou bestempelen als marktfundamentalisme. Privatisering, bezuinigingen en deregulering zijn wereldwijd gepresenteerd als oplossingen, maar blijken vaak juist bronnen van sociale fragmentatie en ecologische rampen.
In deze context klinkt Polanyi’s boodschap des te krachtiger: een economie zonder sociale inbedding is geen duurzame economie. Het is een systeem op drift, losgekoppeld van mens en natuur.
Een Oproep tot Economische Hervorming
Polanyi’s werk is geen blauwdruk voor een utopische samenleving, maar een morele en intellectuele oproep om onze economie opnieuw te democratiseren. Hij herinnert ons eraan dat economische structuren door mensen zijn gemaakt – en dus ook veranderd kunnen worden.
Een rechtvaardiger economie vraagt om visie, moed en maatschappelijke organisatie. Initiatieven zoals het basisinkomen, klimaatgerechtigheid, coöperatieve netwerken en regelgeving die de commons beschermt, zijn geen randverschijnselen, maar tekenen van een levendige tegenbeweging.
Polanyi biedt ons geen eindoplossing, maar wel een kompas. In een wereld waarin de markt steeds meer het laatste woord krijgt, spoort hij ons aan het gesprek te heropenen over wat werkelijk van waarde is.
Advertenties: Door op een van de advertenties te klikken, help je ons enorm—het kost jou niets, maar maakt een groot verschil voor ons!