Het Kapitalisme als Ontwrichting van de Samenleving – In tijden van groeiende ongelijkheid, ecologische rampen en een wereldwijd falen om de sociale gevolgen van het kapitalisme te beheersen, is het werk van Karl Polanyi relevanter dan ooit. Zijn magnum opus, The Great Transformation (1944), biedt een diepgaande analyse van de opkomst van de moderne markteconomie en de vernietigende effecten ervan op samenleving en natuur. Polanyi’s scherpzinnige kritiek op het idee van de “zelfregulerende markt” werpt een helder licht op de wortels van onze huidige crises en inspireert tot nieuwe wegen voor sociale verandering.
Met deze blog nemen we een duik in Polanyi’s leven, zijn invloedrijke ideeën en zijn oproep tot een economie die opnieuw in dienst van de mensheid staat.
Wie Was Karl Polanyi?
Karl Polanyi (1886–1964) was een Hongaarse denker die zich bezighield met economie, geschiedenis en samenleving. Hij was een van de scherpste critici van het kapitalisme en stelde een simpele maar krachtige vraag: wat gebeurt er met een samenleving als de economie losraakt van sociale waarden en moraal?
Polanyi groeide op in een intellectueel gezin in het Habsburgse Rijk, waar gesprekken over sociale rechtvaardigheid en kritisch nadenken de norm waren. Hierdoor ontwikkelde hij al jong een scherp oog voor de spanningen tussen eerlijkheid in de samenleving en de economische systemen die dat vaak in de weg stonden. Tijdens zijn rechtenstudie in Budapest sloot hij zich aan bij progressieve bewegingen. Na de Eerste Wereldoorlog maakte hij van dichtbij mee hoe de oude orde in Midden-Europa instortte en hoe fascisme en communisme opkwamen—ervaringen die een diepe indruk op hem achterlieten en zijn denken vormden.
Polanyi’s belangrijkste werk, The Great Transformation (1944), ontstond in een tijd van grote wereldwijde chaos. De Grote Depressie en de Tweede Wereldoorlog hadden aangetoond dat de markteconomie allesbehalve stabiel was. In dit baanbrekende boek legt Polanyi een tijdloze boodschap neer: het kapitalisme is geen natuurlijk systeem, maar iets dat door mensen is gecreëerd—en het ondermijnt de sociale structuren waar het op leunt.
Wat Polanyi uniek maakt in vergelijking met tijdgenoten zoals Keynes en Hayek, is hoe hij economie koppelde aan grotere sociale en historische ontwikkelingen. Voor hem ging economie niet alleen over vraag en aanbod, maar over hoe mensen samenleven. Het is onlosmakelijk verbonden met cultuur, macht en moraal.
Polanyi’s rijke kennis en ervaringen gaven hem een uniek inzicht in hoe het kapitalisme niet alleen de economie, maar ook sociale relaties ingrijpend verstoort. Dit inzicht vormt de basis van zijn idee van de marktsamenleving.
De Marktsamenleving: Een Historische Anomalie
Volgens Polanyi is de “vrije markt” helemaal geen natuurlijke ontwikkeling, maar een historische uitzondering. Voor de industriële revolutie waren economieën nauw verweven met sociale relaties. Economische activiteiten stonden in dienst van de gemeenschap en volgden sociale en culturele regels, in plaats van andersom.
Met de opkomst van het kapitalisme veranderde alles. Grond, arbeid en kapitaal werden omgevormd tot zogenaamde fictieve waaren—dingen die oorspronkelijk geen handelswaar waren, maar nu werden overgeleverd aan de wetten van vraag en aanbod. Volgens Polanyi bracht deze verandering enorme schade toe aan de samenleving. Wanneer menselijk leven (arbeid), de natuur (grond) en geld (een sociaal construct) als handelswaar worden behandeld, leidt dat onvermijdelijk tot diepe sociale en ecologische crises.
Hedendaagse Voorbeelden van Fictieve Waren
Karl Polanyi’s idee van fictieve waaren—waarbij arbeid, grond en kapitaal worden behandeld als handelswaar—blijft cruciaal om te begrijpen hoe de markteconomie werkt. Dit concept komt tot leven als we kijken naar moderne voorbeelden waarin arbeid, grond en kapitaal worden verhandeld alsof ze gewone producten zijn, met grote gevolgen. Deze praktijk is geen fenomeen uit het verleden, maar beïnvloedt ook vandaag nog onze samenlevingen. Polanyi’s theorie van de dubbele beweging helpt ons te zien hoe sociale krachten opkomen tegen deze commodificatie. Laten we drie belangrijke gebieden verkennen waarin dit proces voelbaar is: arbeid, grond en kapitaal.
Deze voorbeelden laten niet alleen zien hoe de commodificatie van arbeid, grond en kapitaal problemen veroorzaakt, maar ook hoe tegenbewegingen hiertegen krachtig optreden. Zo heeft de Europese richtlijn voor platformwerkers in landen als Spanje geleid tot betere arbeidsomstandigheden en de erkenning van platformwerkers als werknemers met rechten. De rechtszaak tegen Shell en de groei van coöperatieve banken zoals Triodos laten zien hoe juridische stappen en innovatieve initiatieven de logica van de vrije markt uitdagen.
Deze voorbeelden staan niet op zichzelf, maar maken deel uit van een groter patroon dat Polanyi de “dubbele beweging” noemt.
Arbeid: De Gig-Economie
In de moderne gig-economie worden werkenden vaak behandeld als flexibele middelen in plaats van als mensen met rechten. Platforms zoals Uber en Deliveroo zien arbeid als een kostenpost, zonder sociale zekerheden zoals pensioenen, betaalde vakanties of ziektekostenverzekering. Maar in Europa ontstaat steeds meer weerstand. Het Europees Parlement heeft bijvoorbeeld een richtlijn aangenomen die platformwerkers beschermt door hen als werknemers met volledige rechten te beschouwen, tenzij bewezen wordt dat ze zelfstandig zijn. Dit laat zien hoe de commodificatie van arbeid leidt tot vervreemding, maar ook hoe tegenbewegingen zich hiertegen organiseren.
Daarnaast ontstaan er initiatieven die zich richten op duurzame werkgelegenheid en eerlijke productie. Een goed voorbeeld is Fairphone👈, een Nederlands bedrijf dat ethisch geproduceerde smartphones maakt, met respect voor arbeidsrechten en het milieu. Zulke sociale ondernemingen bieden een alternatief voor de onhoudbare logica van het marktfundamentalisme.
Grond: De Vernietiging van het Amazonegebied
In het kapitalistische systeem wordt de natuur vaak teruggebracht tot een bron van winst. De massale ontbossing van het Amazonegebied, voornamelijk voor de productie van soja en palmolie, is daar een schrijnend voorbeeld van. Dit laat zien hoe grond wordt behandeld als een fictieve waar, zonder rekening te houden met de ecologische en sociale gevolgen.
Toch is er ook hoop. De verkiezing van president Lula da Silva in Brazilië bracht een belofte om de ontbossing aan te pakken. Lula wil illegale houtkap bestrijden en inheemse gemeenschappen meer rechten geven. Dit weerspiegelt Polanyi’s idee van de “dubbele beweging,” waarbij gemeenschappen en overheden samen in actie komen om sociale en ecologische vernietiging te stoppen.
Naast politieke veranderingen, zoals de verkiezing van Lula, speelt ook het rechtssysteem een grote rol in de strijd tegen de commodificatie van natuur. In Nederland dwong de rechtbank in 2021 Shell om zijn CO₂-uitstoot drastisch te verlagen. Dit historische vonnis toont hoe juridische stappen een krachtig middel kunnen zijn om natuur en milieu te beschermen.
Kapitaal: De Financiële Crisis van 2008 en Cryptocurrencies
De financiële markten illustreren Polanyi’s kritiek op de commodificatie van kapitaal. De crisis van 2008, veroorzaakt door speculatie en risicovolle financiële producten zoals subprime hypotheken, liet zien hoe het loskoppelen van kapitaal van de reële economie rampzalige gevolgen kan hebben. In recente jaren zien we vergelijkbare risico’s met ongereguleerde cryptocurrencies zoals Bitcoin. De ondergang van cryptobedrijven zoals FTX in 2022 laat zien hoe speculatie en een gebrek aan toezicht voor economische instabiliteit kunnen zorgen. Tegelijkertijd wordt wereldwijd gewerkt aan regulering, zoals de EU’s MiCA-wetgeving, die cryptomarkten transparanter en veiliger moet maken. Dit onderstreept de voortdurende strijd om kapitaal onder controle te krijgen.
Daarnaast ontstaan er initiatieven om een duurzamer financieel systeem te bouwen. Coöperatieve banken zoals Triodos en ASN Bank richten zich op sociaal verantwoorde investeringen en bieden een alternatief voor de speculatieve excessen die Polanyi scherp bekritiseerde. Zulke modellen laten zien hoe tegenbewegingen binnen de financiële sector concreet vorm krijgen.
Deze voorbeelden laten zien hoe verschillende domeinen van onze samenleving worden beïnvloed door de commodificatie die Polanyi beschrijft, en hoe krachtige tegenbewegingen steeds weer opkomen om de balans te herstellen.
De Dubbele Beweging
Karl Polanyi beschrijft de “dubbele beweging” als een kernproces in marktsamenlevingen. Aan de ene kant streeft het kapitalisme naar verdere deregulering, waarbij economische activiteiten worden losgekoppeld van sociale en ecologische grenzen. Aan de andere kant ontstaan er krachtige tegenbewegingen, waarin gemeenschappen en organisaties proberen de samenleving en natuur te beschermen tegen de schadelijke effecten van de vrije markt.
Deze spanning is geen toeval, maar een vast onderdeel van hoe markteconomieën functioneren. Polanyi benadrukt dat zonder deze tegenbewegingen de samenleving zichzelf zou vernietigen. Ze zijn essentieel om sociale samenhang en ecologische balans in stand te houden.
Tegenbewegingen zijn vandaag de dag overal zichtbaar. Milieubewegingen zoals Fridays for Future en Extinction Rebellion voeren druk uit op regeringen en bedrijven om klimaatverandering serieus aan te pakken. Vakbonden blijven vechten voor betere arbeidsvoorwaarden, zoals de recente acties van platformwerkers laten zien. Tegelijkertijd winnen initiatieven voor economische democratie aan kracht, van coöperatieve projecten tot plannen voor een rechtvaardige transitie naar een duurzame economie.
Deze voorbeelden bewijzen dat de dubbele beweging meer is dan een theorie; het is een levend proces dat samenleving en natuur actief probeert te beschermen. Zonder deze tegenbewegingen zou de marktsamenleving instorten. Dankzij deze inspanningen is er hoop op een eerlijkere en duurzamere toekomst.
De Gevolgen van Marktfundamentalisme
Polanyi’s inzichten zijn vandaag relevanter dan ooit. Het neoliberalisme van de afgelopen decennia, met zijn focus op privatisering, deregulering en bezuinigingen, is een moderne uiting van dezelfde destructieve krachten die Polanyi bekritiseerde. Wereldwijd zien we hoe dit marktfundamentalisme leidt tot groeiende ongelijkheid, milieuproblemen en een diep gevoel van sociale vervreemding.
De fictieve waaren die Polanyi benoemde—arbeid, grond en kapitaal—staan nog steeds centraal in deze dynamiek. Arbeid wordt gedegradeerd in een economie die flexibiliteit belangrijker vindt dan zekerheid. Grond, of breder gezien onze planeet, wordt uitgeput en vernietigd voor onbeperkte economische groei. En geld, aangedreven door financieel kapitalisme, veroorzaakt speculatie die hele economieën kan destabiliseren.
Samenvatting van Polanyi’s Kernideeën
In The Great Transformation laat Karl Polanyi zien dat de vrije markt geen natuurlijk fenomeen is, maar een historisch uitzonderlijk systeem dat samenlevingen ingrijpend heeft veranderd. Door arbeid, grond en kapitaal te behandelen als handelswaar in plaats van als menselijke en natuurlijke fundamenten, heeft het kapitalisme geleid tot sociale ontwrichting en ecologische verwoesting.
Polanyi benadrukt echter ook de kracht van de “dubbele beweging”: terwijl marktfundamentalisme probeert alles ondergeschikt te maken aan de markt, komen er altijd tegenbewegingen op die strijden voor sociale rechtvaardigheid en ecologische bescherming. Deze dynamiek is nog steeds zichtbaar in actuele crises zoals klimaatverandering en groeiende ongelijkheid.
Polanyi’s werk roept ons op om markten weer in dienst te stellen van democratische controle en sociale waarden. Hij herinnert ons eraan dat economische systemen door mensen zijn gemaakt en dus ook door mensen kunnen worden veranderd, zodat ze mens en natuur ondersteunen in plaats van vernietigen.
Een Weg Vooruit
Deze inzichten laten zien dat we niet machteloos staan tegenover de schadelijke krachten van de vrije markt. Maar hoe kunnen we deze krachten aanpakken en werken aan een rechtvaardigere economie?
Polanyi geeft geen gedetailleerd plan voor een andere samenleving, maar zijn werk inspireert tot fundamentele veranderingen. De sleutel ligt in het herpolitiseren van de economie: het terugbrengen van democratische controle over economische processen. Dat vraagt om het erkennen dat markten een middel zijn, geen doel, en dat economische activiteiten altijd moeten aansluiten bij sociale en ecologische waarden.
Een goed voorbeeld is de strijd om klimaatgerechtigheid, die kan worden gezien als een moderne tegenbeweging. Ook initiatieven voor een universeel basisinkomen, sterkere arbeidsrechten en economische democratie passen in deze trend. Deze bewegingen bieden hoop op een betere toekomst en sluiten naadloos aan bij Polanyi’s oproep om de vernietigende impact van de vrije markt te beteugelen.
De Toekomst in Eigen Handen: Strijden voor Mens en Natuur
Karl Polanyi’s The Great Transformation is zowel een waarschuwing als een bron van inspiratie. Het laat ons zien dat economische systemen niet neutraal zijn, maar machtsstructuren en ideologieën weerspiegelen. Kapitalisme is geen onvermijdelijke natuurwet, maar een historisch systeem—en daarmee ook iets dat we kunnen veranderen. Polanyi daagt ons uit om te strijden voor een economie die in dienst staat van de mensheid, in plaats van andersom. Die boodschap is vandaag relevanter dan ooit.
Welke stappen kunnen we nu zetten om economieën opnieuw te democratiseren? Hoe kunnen we de logica van marktfundamentalisme vervangen door een systeem dat sociale rechtvaardigheid centraal stelt?
Wat leren we van de successen van tegenbewegingen? En hoe kunnen we deze kracht gebruiken om de vrije markt in dienst te stellen van mens en natuur?
Advertenties: Door op een van de advertenties te klikken, help je ons enorm—het kost jou niets, maar maakt een groot verschil voor ons!