In het Spanje van de vroege twintigste eeuw, verscheurd door politieke instabiliteit en existentieel zelfonderzoek, stond Miguel de Unamuno als een torenhoge intellectuele figuur. Filosoof, essayist, dichter en romanschrijver – Unamuno was bovenal een denker die zijn innerlijke worsteling met geloof, dood en maatschappelijke verantwoordelijkheid in krachtige taal wist te vatten.
Leven tussen Twijfel en Verlangen
Geboren in 1864 in Bilbao, maakte Unamuno als jonge man de overgang mee van het traditionele Spanje naar een meer verlichte, moderne tijd. Zijn studie filosofie en letteren bracht hem naar Madrid, waar hij zich al snel onderscheidde als scherpzinnig denker. In 1900 werd hij rector van de Universiteit van Salamanca, een rol die hij tot aan zijn dood met onderbrekingen vervulde.
Unamuno’s persoonlijke leven was getekend door verlies en melancholie. Het overlijden van zijn zoon veroorzaakte een diepe geloofscrisis. Deze innerlijke strijd – het verlangen naar religie tegenover de onmogelijkheid om blind te geloven – vormde het hart van zijn denken. Maar deze botsing tussen rede en geloof weerspiegelde ook bredere maatschappelijke spanningen in een land dat gebukt ging onder kerkelijke macht, monarchistisch herstel en opkomend autoritarisme.
“Me duele España.”
(Spanje doet me pijn.)
Deze vaak geciteerde verzuchting van Unamuno is geen nationalistische leus, maar een uitdrukking van existentiële betrokkenheid. Zijn liefdesverdriet voor zijn land werd gevoed door de overtuiging dat ware liefde kritiek vereist.
Het Tragische Leven
In zijn beroemdste filosofische werk, Del sentimiento trágico de la vida (1913), stelt Unamuno dat de mens in essentie niet wordt gedreven door logica, maar door het verlangen om voort te leven. Het conflict tussen rationeel weten en irrationeel hopen typeert niet alleen het individu, maar ook een samenleving in crisis. Zijn filosofie is existentieel avant la lettre: een zoektocht naar betekenis temidden van verloren zekerheden.
“Sólo el que intenta lo absurdo es capaz de conquistar lo imposible.”
(Alleen wie het absurde nastreeft, kan het onmogelijke bereiken.)
Deze poëtische regel van Unamuno zelf belichaamt de kern van zijn denken: het erkennen van de schijnbare zinloosheid van de menselijke strijd en toch doorgaan, omdat juist in die poging de waardigheid van het bestaan ligt. De mens die ondanks alles blijft zoeken en twijfelen, overstijgt zijn beperkingen.
Voor Unamuno was tragiek geen toestand om te vermijden, maar een realiteit die moest worden erkend. Hij vond authenticiteit in het toelaten van innerlijke verscheurdheid. Geloof en twijfel, rede en gevoel – geen van beide kon de overhand krijgen zonder iets wezenlijks te verliezen.
De Roman als Filosofisch Laboratorium
Unamuno’s romans zijn doordrenkt van deze worsteling. Niebla (Mist), zijn bekendste roman, doorbreekt de grenzen tussen auteur en personage, fictie en werkelijkheid. De hoofdpersoon Augusto Pérez ontdekt dat hij een personage is in een roman en confronteert zijn schepper, Unamuno zelf, met het verlangen om zijn lot in eigen hand te nemen. De roman wordt zo een arena van onderhandeling, een plek waar hiërarchische literaire conventies worden ondermijnd.
“El arte, como la vida, es lucha.”
(Kunst, zoals het leven, is strijd.)
Deze uitspraak illustreert Unamuno’s opvatting dat literatuur geen ontsnapping is, maar een slagveld waarin men zoekt naar waarheid. Zijn fictie is een plek van confrontatie, niet van ontspanning.
Unamuno noemde zijn romans niet “novelas” maar “nivolas” – vormen die breken met het lineaire vertelmodel. In plaats van eenduidige antwoorden tonen zijn verhalen personages in conflict met zichzelf en hun maker, als weerspiegeling van de bredere strijd om autonomie binnen vaststaande systemen.
De Intellectueel als Dissident
Unamuno was geen afstandelijke commentator, maar een betrokken dissident. Hij zag het als taak van de intellectueel om zich uit te spreken in tijden van morele en politieke crisis. Zijn kritiek op conservatisme, militair machtsvertoon en dogmatische religie maakte hem tot een omstreden figuur. In 1924 werd hij verbannen naar Fuerteventura door dictator Primo de Rivera.
Toch bleef hij publiekelijk schrijven en spreken. Zelfs tijdens de opkomst van Franco weigerde hij te zwijgen. Op 12 oktober 1936, tijdens een ceremonie in Salamanca, confronteerde hij een fascistische generaal met de woorden: “U zult overwinnen, want u beschikt over brute kracht. Maar u zult niet overtuigen.” Een symbolisch moment van confrontatie, maar niet zonder ambiguïteit. Want zijn eerdere sympathie voor conservatieve elementen toont hoe complex zijn positie werkelijk was.
“Callarse es mentir.”
(Zwijgen is liegen.)
Met deze korte, krachtige uitspraak onderstreepte Unamuno zijn morele overtuiging dat het weigeren te spreken in tijden van onrecht zelf een vorm van leugen wordt. Zijn engagement was niet zonder twijfel, maar altijd met overtuiging.
Twijfel als Oproep tot Handelen
Unamuno’s idee dat de botsing tussen overtuigingen moest blijven bestaan, kan zowel inspirerend als problematisch zijn. Twijfel is moedig, maar niet voldoende. In tijden van repressie wordt de waarde van twijfel pas zichtbaar wanneer ze leidt tot actie, tot het nemen van risico’s en het ondergraven van macht.
Zijn twijfel leidde niet altijd tot heldere keuzes, maar vormde wel een spiegel voor een samenleving die worstelde met haar morele kompas. Zijn werk laat zien hoe complex het is om trouw te blijven aan het geweten zonder weg te zinken in verlamming.
Waarom Unamuno Nog Altijd Spreekt
Unamuno’s nalatenschap is krachtig omdat hij eenvoudige antwoorden vermeed. Zijn denken confronteert, schuurt, roept meer vragen op dan het beantwoordt. In een wereld die vaak snakt naar zekerheid, herinnert hij ons aan de waarde van innerlijke eerlijkheid.
“No hay verdadera revolución sin revolución interior.”
(Er is geen ware revolutie zonder innerlijke revolutie.)
Met deze regel brengt Unamuno zijn diepste overtuiging onder woorden: elke maatschappelijke verandering begint met een geestelijke en morele transformatie van het individu.
Zijn werk nodigt uit tot reflectie over identiteit, geloof, macht en het intellectuele geweten. Hij dacht met gevoel, en voelde met rede. Misschien is dat waarom zijn stem, meer dan een eeuw later, nog steeds weerklank vindt.
Unamuno blijft niet alleen een spilfiguur van de Generatie van ’98, maar ook een belichaming van de spanning tussen engagement en twijfel. Zijn werk is een uitnodiging om de strijd met de wereld en met onszelf niet uit de weg te gaan.
Nieuwe inzichten, kritische verhalen
Op vrheid.nl schrijven we over vrijheid, gelijkheid, klimaat en LHBTQ+ rechten. Altijd scherp, altijd onafhankelijk. Blijf ons volgen en mis niets!
