We kennen het beeld: witte mensen met macht die praten over racisme, over ongelijkheid, over onrecht – maar zelden iets doen. John Brown, een witte man uit het 19e-eeuwse Amerika, brak radicaal met dat patroon. Hij zag slavernij niet als een abstract moreel probleem, maar als een geweldsstructuur die met evenveel kracht moest worden bestreden. In een tijd waarin veel abolitionisten pleitten voor geduld en hervormingen, koos hij voor directe, gewapende actie.
Brown was geen politicus of intellectueel. Hij was een leerlooier, een boer, een man die probeerde zijn grote gezin te onderhouden. Hij werkte hard, maar wat hij zag om zich heen – het systematisch tot koopwaar maken van zwarte mensen – maakte dat werk zinloos. Het systeem was ziek tot op het bot, en wie daarin meeging of zweeg, was medeplichtig.
Solidariteit in de praktijk, niet op papier
In plaats van zich afzijdig te houden, ging Brown wonen in een gemeenschap van vrije zwarte mensen. Geen liefdadigheid, geen afstand – maar samenleven, samenwerken, samen strijden. In een samenleving die zwarte mensen reduceerde tot bezit, koos hij ervoor hen te zien als medestanders. Zijn solidariteit was niet passief, maar praktisch.
Toen in Amerika een gewapende strijd uitbrak over de vraag of nieuwe gebieden slavernij mochten toestaan, koos Brown de kant van het verzet. Hij ging letterlijk het gevecht aan met de gewapende milities van slavernij-aanhangers. En toen hij zag dat het systeem alleen met geweld kon worden doorbroken, begon hij met het plannen van een opstand.
Zijn doel: een toevluchtsoord creëren voor gevluchte slaven, een basis in de bergen waar zij zichzelf konden verdedigen en anderen konden bevrijden. Hij werkte hiervoor samen met zwarte activisten en witte medestanders. Ze stelden zelfs een voorlopige grondwet op – een revolutionair document dat brak met de bestaande orde.
De aanval die Amerika wakker schudde
In 1859 voerde Brown zijn plan uit. Hij viel een militair wapenmagazijn aan met de bedoeling daar wapens te bemachtigen om een opstand te beginnen. Hij hoopte dat tot slaaf gemaakten zich massaal zouden aansluiten. Maar de steun kwam te laat. Brown werd omsingeld, gevangen genomen en uiteindelijk opgehangen. Twee van zijn zoons werden gedood. Zijn actie mislukte militair, maar had een enorme politieke impact.
“Als het nodig is dat ik mijn leven geef voor de zaak van gerechtigheid… laat het dan maar zo zijn.”
Zijn procesverklaring was geen pleidooi voor gratie. Het was een politieke aanklacht tegen een natie die zichzelf ‘vrij’ noemde terwijl miljoenen mensen tot eigendom werden verklaard.
Waarom zouden wij in Nederland om John Brown geven?
Nederland is geen 19e-eeuws Amerika. Maar ons koloniale verleden – van slavernij in Suriname tot uitbuiting in Indonesië – rust nog altijd als een schaduw over ons heden. We zijn een samenleving die zegt “nooit meer”, maar ondertussen arbeidsmigranten onderbetaalt, asielzoekers opsluit, en structureel institutioneel racisme ontkent of bagatelliseert.
John Brown is relevant omdat hij het witte excuus van “ik wist het niet” of “ik kon niks doen” genadeloos onderuithaalt. Hij had geen politieke macht. Hij had geen groot platform. Wat hij wel had, was een moreel kompas dat hij serieus nam. Hij handelde. En dat maakt hem vandaag nog steeds ongemakkelijk voor velen – omdat zijn leven laat zien hoeveel wij niet doen, ook al zouden we kunnen.
Zijn geweld wordt vaak afgewezen als ‘extreem’. Maar waarom wordt de slavernij waarvoor hij streed als vanzelfsprekend systeem gezien, en zijn verzet als abnormaal? Wat is er extremer: het doden van slavenhouders, of het dagelijks martelen van miljoenen mensen voor winst?
Wat hij ons leert
John Brown toont wat het betekent om werkelijk solidair te zijn: niet alleen erkennen dat onrecht bestaat, maar het confronteren, zelfs als dat je alles kost. Hij gebruikte zijn positie als witte man niet om zichzelf te beschermen, maar om de ketens van anderen te breken. Hij zette zijn leven op het spel voor de vrijheid van mensen die hij niet kende, maar als gelijkwaardig beschouwde.
Hij herinnert ons eraan dat vrijheid nooit gegeven wordt. Vrijheid wordt genomen. En dat zij die het privilege hebben om niets te hoeven doen, vaak precies díegenen zijn die moeten handelen.
In een wereld waar racisme wordt geminimaliseerd, waar activisme wordt gemedicaliseerd en waar witte stilte wordt gepresenteerd als ‘neutraal’ – is John Brown een radicaal voorbeeld van wat het betekent om echt antiracist te zijn.
Niet praten. Niet wachten. Maar handelen.