Nog maar kort geleden werd het Westen – Europa en de Verenigde Staten – voorgesteld als vanzelfsprekend baken van democratie. Economische groei, sociale rechtvaardigheid en politieke vrijheid leken er bijna in één adem genoemd te moeten worden. Maar wie beter keek, zag dat die orde niet vanzelf ontstond, maar door machtsstructuren werd afgedwongen en bewaakt. Dat zogenaamde optimisme is intussen grotendeels verdampt, en de scheuren in dat verhaal liggen nu open en bloot.
In de afgelopen vijftien jaar voltrok zich een democratische terugval die de wereldkaart opnieuw tekende. Volgens het V-Dem Institute leeft anno 2025 nog slechts 12% van de wereldbevolking in een liberale democratie. Het laagste cijfer in vijftig jaar tijd. Ter vergelijking: in 2012 waren dat er nog 220 miljoen méér. Daartegenover staat dat bijna drie kwart van de mensheid – zo’n 5,8 miljard mensen – onder autocratisch bewind leeft. Autocratie is dus niet langer een uitzondering. Het ís de norm. En dat voel je.
Vooral jongeren groeien op in deze realiteit. De oude vanzelfsprekendheid – “de toekomst is aan de democratie” – klinkt steeds holler. Waar kunnen zij hun hoop nog vinden?
Europa’s tanende glans
Na 1989 straalde Europa zelfvertrouwen uit. De EU hielp Oost-Europese landen democratische instituties opbouwen. Tsjechië, Estland, Slovenië: het waren successen. Maar dat beeld is intussen gekanteld.
Hongarije, waar Viktor Orbán de democratische instituties systematisch heeft uitgehold en daarbij nauwe banden onderhoudt met geestverwanten zoals Geert Wilders, en Polen hebben hun rechterlijke onafhankelijkheid en mediavrijheid sterk aangetast. Slovakije koos opnieuw een autoritaire populist, Robert Fico, die met zijn retoriek en beleid de onafhankelijke instituties verder onder druk zet. En Brussel? Dat kijkt machteloos toe. Zelfs in de kernlanden straalt Europa weinig richting. Economisch én geopolitiek oogt de Unie eerder als een “halfweg-huis” dan als een krachtige speler.
Wie vandaag naar Brussel kijkt, ziet dus geen vanzelfsprekend voorbeeld meer. En waar Europa wegvalt, nemen anderen het podium – maar zelden met democratische inspiratie.
Supermachten zonder voorbeeldfunctie
De Verenigde Staten bewezen onder Trump hoe snel een gevestigde democratie kan kantelen. Checks and balances wankelden. De aanval op het Capitool in 2021 liet zien dat zelfs de oudste instituties broos zijn. Het vertrouwen in Amerika als democratisch rolmodel is sindsdien niet hersteld.
China vult intussen gretig het vacuüm. Met praatjes over multilateralisme en soevereiniteit zet het zich neer als verantwoordelijke grootmacht. Maar achter dat masker schuilt een autoritaire eenpartijstaat die minderheden onderdrukt en oppositie smoort. Dat Beijing wereldwijd invloed wint, maakt het nog geen voorbeeld om te volgen.
Kortom: van de traditionele bakens hoeven jongeren weinig inspiratie te verwachten. Maar wie verder kijkt, ziet dat de democratische vlam elders verrassend fel brandt.
Democratische lichtpuntjes
Neem Zuid-Afrika. Toen Jacob Zuma probeerde de instituties te kapen, boden rechters, journalisten, studenten en activisten weerstand. Uiteindelijk zette Cyril Ramaphosa het land weer op een democratisch spoor. Ondanks ongelijkheid en spanningen bleef Zuid-Afrika overeind.
Of Brazilië. Bolsonaro balanceerde op de rand van dictatuur, maar zijn staatsgreep in 2023 mislukte. Parlement, rechters én burgers hielden stand. Zijn veroordeling tot 27 jaar cel bewijst dat de rechtsstaat ook in een diep gepolariseerd land overeind kan blijven.
Zuid-Korea verraste eind 2024. Toen president Yoon de staat van beleg uitriep, werd hij binnen dagen door parlement en hof afgezet. Burgers en instituties weigerden zich te laten intimideren.
Chili laat al sinds de jaren ’90 zien dat een land met een autoritair verleden een robuuste democratie kan uitbouwen – ondanks sociale onrust, de zware erfenis van Pinochet en de herhaaldelijk mislukte pogingen om een nieuwe, meer inclusieve grondwet te schrijven.
En er zijn nog stille, bijna vergeten succesverhalen: Taiwan, Uruguay, Costa Rica, Mauritius, Botswana. Kleinere landen die bewijzen dat democratie ook in moeilijke omstandigheden stand kan houden.
Wat we hiervan kunnen leren
Wie deze verhalen leest, ontdekt drie rode draden. Allereerst: democratie is nooit af. Ze kan eroderen van binnenuit, maar net zo goed weer hersteld worden. Het is geen eindstation, eerder een voortdurend proces van verdedigen, herstellen en opnieuw opbouwen.
Daarnaast blijkt telkens opnieuw dat people power werkt. Instituties zijn belangrijk, maar zonder burgers die zich laten horen blijven ze kwetsbaar. Protesten, massale mobilisatie, soms zelfs ongehoorzaamheid – dat is wat uiteindelijk het verschil maakt.
En ten slotte: solidariteit stopt niet bij landsgrenzen. Waar de traditionele bakens wankelen, kunnen we leren van Taiwan’s verzet tegen desinformatie of van Zuid-Afrikaanse grassrootsbewegingen die corruptie te lijf gaan. Internationale verbondenheid maakt democratie niet alleen sterker, maar ook veerkrachtiger.
De vlam brandt nog
Ja, liberale democratie staat wereldwijd onder druk. Ja, traditionele rolmodellen hebben hun glans verloren. Maar nee, de strijd is niet voorbij. Wie goed kijkt, ziet overal nieuwe kiemen van hoop.
Voor mensen die vandaag actievoeren, online campagnes starten of simpelweg weigeren cynisch te worden: jullie staan niet alleen. In Zuid-Amerika, in Afrika, in Azië vechten mensen onder vaak veel zwaardere omstandigheden voor dezelfde waarden: vrijheid, rechtvaardigheid, inspraak.
De democratische vlam leeft. Klein soms, maar hardnekkig. Het is aan ons om haar groter te maken. Niet morgen, maar vandaag.
