In zowel Nederland als de Verenigde Staten zien we de laatste jaren een verontrustende trend: het systematisch ondermijnen van vertrouwen in de instituties die de fundamenten van onze democratie vormen. Of het nu gaat om de media, de rechtspraak, de wetenschap, of zelfs de integriteit van verkiezingen, de strategie is dezelfde. Politici die zichzelf boven de wet wanen, slagen erin om twijfel te zaaien over deze pijlers van de democratische rechtsstaat. Maar wat staat er op het spel wanneer vertrouwen verdwijnt? Het antwoord is simpel: zodra het vertrouwen wegvalt, blijft alleen autoritarisme over.
Democratie is gebouwd op vertrouwen. Vertrouwen in de rechtsstaat, in de waarheidsvinding door journalisten, in de onafhankelijkheid van rechters en in de eerlijkheid van het democratische proces. Zonder dit vertrouwen valt het systeem uit elkaar. In Nederland zien we bijvoorbeeld hoe populisten zoals Geert Wilders en Thierry Baudet constant proberen twijfel te zaaien over de media en de wetenschap, terwijl in de Verenigde Staten Donald Trump dezelfde tactieken gebruikt door de geloofwaardigheid van verkiezingen en overheidsinstanties aan te vallen. Dit is geen toeval; het is een weldoordachte strategie om de weg vrij te maken voor meer autoritaire vormen van leiderschap.
Wanneer burgers geen vertrouwen meer hebben in de instituties die bedoeld zijn om hen te beschermen, worden ze vatbaar voor leiders die beloven ‘de boel op te ruimen’—vaak de leiders die de chaos zelf hebben veroorzaakt. Dit is hoe autoritarisme wortel schiet in een samenleving. Het begint met het ondermijnen van de geloofwaardigheid van de instituties die de democratie in stand houden. Wanneer deze eenmaal verzwakt zijn, kunnen machtige figuren zichzelf positioneren als de enige oplossing voor de problemen die zij in de eerste plaats hebben gecreëerd.
De Rol van Desinformatie en de Silicon Valley-mythe
Een ander element dat deze democratische erosie voedt, is de verspreiding van desinformatie. Vooral in de digitale ruimte worden feiten en fictie steeds vaker door elkaar gehaald. Zowel in Nederland als in de VS wordt deze desinformatie vaak gevoed door sociale media en techreuzen zoals Facebook en Twitter, die prioriteit geven aan engagement boven waarheid. Informatie is namelijk niet hetzelfde als waarheid. Hoewel we in het digitale tijdperk overspoeld worden met informatie, is het grootste deel daarvan niets meer dan ruis. Waarheid daarentegen is schaars en kostbaar. Het vereist tijd, grondig onderzoek en onafhankelijke journalistiek.
Maar populisten en wannabe-dictators maken slim gebruik van dit informatielandschap. Ze weten dat de verspreiding van desinformatie goedkoop en effectief is. Ze gooien een stortvloed van halve waarheden, leugens en complottheorieën de wereld in, waardoor mensen steeds minder in staat zijn om feit van fictie te onderscheiden. In de Verenigde Staten zagen we dit duidelijk tijdens de presidentsverkiezingen van 2020, waar Trump bleef volhouden dat de verkiezingen waren “gestolen”, ondanks talloze gerechtelijke uitspraken die het tegendeel bewezen. In Nederland zaaien politici zoals Baudet en Wilders voortdurend twijfel over wetenschappelijk onderbouwde kwesties, zoals klimaatverandering en de coronapandemie, om hun eigen agenda te dienen.
Dit creëert een samenleving waarin mensen niet meer weten wie ze kunnen vertrouwen. Zodra dat punt is bereikt, zijn burgers geneigd om te grijpen naar een leider die zekerheid en orde belooft—maar vaak ten koste van vrijheid en democratische waarden.
Wat is de Oplossing?
De sleutel tot het behoud van een gezonde democratie ligt in het beschermen van vertrouwen. Dit betekent dat we de aanval op onze instituten serieus moeten nemen. Wanneer politici de pers aanvallen, de rechtspraak ondermijnen of de wetenschap afdoen als ‘nep’, moeten we ons realiseren dat dit geen normale kritiek is. Het is een gecoördineerde poging om het vertrouwen te vernietigen en ruimte te maken voor autoritaire macht.
Daarnaast is het van cruciaal belang dat we blijven investeren in betrouwbare informatie. Onafhankelijke journalistiek moet worden beschermd en ondersteund, zowel in Nederland als in de Verenigde Staten. Sociale mediaplatforms moeten verantwoordelijk worden gehouden voor de verspreiding van desinformatie, en we moeten een cultuur van kritische mediageletterdheid bevorderen, zodat mensen zelf in staat zijn om feit van fictie te onderscheiden.
Tot slot, democratie gaat niet alleen over stemmen, maar over het handhaven van een systeem van checks and balances dat machtsmisbruik voorkomt. Zowel in Nederland als in de VS staan deze checks and balances onder druk, en dat zou iedereen zorgen moeten baren die waarde hecht aan vrijheid, gelijkheid en rechtvaardigheid.
Wanneer we het vertrouwen in onze instituties verliezen, maken we de weg vrij voor leiders die deze democratische fundamenten willen slopen. Daarom is het zo belangrijk om dit proces van normalisering te doorzien en actief te bestrijden. Want als we nu niet ingrijpen, kan het zomaar zijn dat we op een dag wakker worden in een systeem dat veel meer weg heeft van een dictatuur dan van de democratie die we ooit kenden.
Vertrouwen is de hoeksteen van democratie. Laten we ervoor zorgen dat het niet wordt afgebroken.