Timothy Snyder’s visie op vrijheid biedt niet alleen een filosofische herdefiniëring van wat het betekent om vrij te zijn, maar heeft ook directe en dringende implicaties voor hoe we onze samenleving organiseren. Terwijl de negatieve vrijheid—het idee dat vrijheid enkel de afwezigheid van beperkingen betekent—voornamelijk wordt gebruikt om de belangen van de economische elite te beschermen, schetst Snyder een radicaal ander pad. Zijn pleidooi voor positieve vrijheid vereist dat we niet alleen barrières wegnemen, maar ook de structuren bouwen die echte vrijheid voor iedereen mogelijk maken.
In deze blogpost bespreken we de concrete politieke en sociale gevolgen van Snyder’s ideeën en wat er op het spel staat als we blijven vasthouden aan een beperkte, negatieve visie op vrijheid.
Democratie en de Dreiging van Oligarchie
1. Een van Snyder’s meest indringende waarschuwingen betreft de erosie van de democratie. In de Verenigde Staten, en in toenemende mate ook in Europa, wordt vrijheid steeds meer gezien als een bescherming tegen inmenging van de staat, maar dit creëert een gevaarlijke paradox. In plaats van een samenleving waarin iedereen vrij is, leidt deze visie op vrijheid tot een oligarchie—een systeem waarin een kleine elite alle macht naar zich toe trekt.
Snyder benadrukt dat negatieve vrijheid, wanneer het de dominante visie wordt, ruimte laat voor economische en politieke elites om de staat en de samenleving te controleren. Dit is duidelijk zichtbaar in de Verenigde Staten, waar geld en macht steeds meer bepalen wie politieke invloed heeft. Campagnes worden gefinancierd door donaties van bedrijven en miljardairs, en politieke besluiten worden genomen in het belang van de machtigen, niet van de gewone burger. Het idee dat “minder overheid” altijd gelijkstaat aan meer vrijheid heeft geleid tot een systeem waarin de rijken en machtigen ongehinderd hun positie kunnen versterken.
Praktisch gevolg:
Om deze dreiging van oligarchie tegen te gaan, moeten democratische systemen worden hervormd om de invloed van geld en macht te beperken. Dit betekent onder andere strengere regels voor politieke donaties, het herstellen van het vertrouwen in publieke instellingen, en het creëren van meer directe democratische betrokkenheid, zodat elke burger evenveel invloed kan uitoefenen.
Vrijheid en de Opkomst van Autoritarisme
2. Snyder laat zien hoe het beperkte idee van negatieve vrijheid kan worden misbruikt door autoritaire leiders. Wanneer vrijheid alleen maar wordt gezien als bescherming tegen externe invloeden, ontstaat er een voedingsbodem voor een “wij tegen zij”-mentaliteit. Dit zien we bijvoorbeeld in populistische bewegingen in de VS en Europa, die migranten, minderheden en de overheid zelf afschilderen als bedreigingen voor de vrijheid van de “gewone burger.”
Autoritaire leiders maken gebruik van deze angst en polarisatie door vrijheid te herdefiniëren als het recht om de ander buiten te sluiten. Dit is een gevaarlijke ontwikkeling die de kern van de democratie ondermijnt. Vrijheid wordt dan niet langer een gedeeld goed, maar een excuus om anderen te marginaliseren en hun rechten in te perken. Denk aan de manier waarop politici vrijheid gebruiken om migratie tegen te gaan of LGBTQ+ rechten te ondermijnen, onder het mom van bescherming van “traditionele waarden.”
Praktisch gevolg:
Om autoritarisme te weerstaan, moeten we vrijheid opnieuw definiëren als een positief en inclusief concept. Dit betekent dat we beleid moeten voeren dat mensen verenigt in plaats van verdeelt. We moeten erkennen dat vrijheid alleen kan bestaan in een samenleving die diversiteit omarmt en die de rechten van alle mensen verdedigt, ongeacht hun achtergrond of identiteit.
Feitelijkheid en de Strijd tegen Desinformatie
3. In een tijdperk van toenemende desinformatie en complottheorieën benadrukt Snyder dat vrijheid alleen kan bestaan wanneer deze gebaseerd is op feiten. Zonder toegang tot betrouwbare informatie kunnen mensen geen geïnformeerde keuzes maken, en dit maakt hen vatbaar voor manipulatie door machtige politieke en economische krachten.
We zien dit in de VS, waar populistische politici en mediafiguren bewust desinformatie verspreiden om twijfel te zaaien en de waarheid te ondermijnen. Van de ontkenning van de klimaatcrisis tot het verspreiden van “alternatieve feiten” over verkiezingsfraude, dit soort desinformatie tast de fundamenten van de democratie aan.
In een samenleving waarin feiten en waarheid niet langer centraal staan, verliezen burgers hun grip op de werkelijkheid en wordt vrijheid een leeg begrip. Als mensen niet meer weten wat waar is, kunnen ze niet effectief deelnemen aan het politieke proces.
Praktisch gevolg:
Om vrijheid te beschermen, moeten we investeren in onafhankelijke, feitelijke journalistiek en onderwijs dat mensen leert kritisch te denken. Daarnaast moeten overheden transparanter zijn in hun communicatie en actief optreden tegen desinformatie. Dit betekent het bevorderen van mediawijsheid in scholen en het beschermen van journalisten die de waarheid aan het licht brengen.
Sociale Mobiliteit en Ongelijkheid: Vrijheid voor Wie?
4. Een andere belangrijke implicatie van Snyder’s visie op vrijheid is dat zonder sociale mobiliteit, vrijheid voor velen een illusie blijft. In een wereld waarin economische ongelijkheid groeit, worden steeds meer mensen uitgesloten van de middelen die nodig zijn om hun leven te verbeteren. Snyder betoogt dat echte vrijheid niet alleen betekent dat je vrij bent van onderdrukking, maar ook dat je de kans hebt om je eigen leven vorm te geven.
Sociale ongelijkheid is een van de grootste bedreigingen voor positieve vrijheid. Wanneer onderwijs, gezondheidszorg en werkgelegenheid ontoegankelijk worden voor grote delen van de bevolking, kunnen mensen hun potentieel niet realiseren. De kloof tussen arm en rijk wordt groter, en vrijheid blijft beperkt tot een klein aantal bevoorrechten.
Denk bijvoorbeeld aan de manier waarop de COVID-19-pandemie ongelijkheden wereldwijd heeft blootgelegd en vergroot. Terwijl de rijken hun vrijheid behielden, hadden de armsten geen toegang tot essentiële middelen zoals gezondheidszorg of betaalbare huisvesting. In zo’n context is het idee van vrijheid voor iedereen een lege belofte.
Praktisch gevolg:
Vrijheid kan alleen bestaan in een samenleving waarin sociale mobiliteit mogelijk is. Dit betekent dat we moeten investeren in onderwijs, gezondheidszorg en andere publieke diensten om iedereen de kans te geven zijn of haar leven te verbeteren. Het bestrijden van ongelijkheid is geen sociale luxe, maar een voorwaarde voor echte vrijheid.
Internationale Solidariteit en de Strijd voor Vrijheid
5. Tot slot heeft Snyder’s visie op vrijheid implicaties voor hoe we omgaan met internationale vraagstukken. Hij laat zien dat de strijd voor vrijheid niet alleen plaatsvindt binnen landsgrenzen, maar ook op internationaal niveau. Dit geldt met name voor de huidige oorlog in Oekraïne, waar vrijheid en democratie lijnrecht tegenover autoritarisme staan.
Snyder beschrijft de oorlog in Oekraïne als een strijd om vrijheid—niet alleen voor Oekraïners, maar voor de hele wereld. Het autoritarisme van Poetin bedreigt niet alleen de soevereiniteit van een land, maar ook de waarden van vrijheid en democratie wereldwijd. Internationale solidariteit is volgens Snyder daarom essentieel om vrijheid te beschermen tegen de opmars van autoritaire regimes.
Praktisch gevolg:
Vrijheid is een wereldwijd project, en dit vereist internationale solidariteit. Westerse democratieën moeten hun steun aan Oekraïne en andere democratieën die onder druk staan versterken, zowel financieel als politiek. Tegelijkertijd moeten we autoritaire regimes zoals die van Rusland verantwoordelijk houden voor hun schendingen van mensenrechten en democratische waarden.
Vrijheid Vraagt om Actie
De ideeën van Timothy Snyder over vrijheid hebben niet alleen betrekking op abstracte filosofische concepten, maar hebben directe gevolgen voor de manier waarop we onze samenleving en politiek inrichten. Negatieve vrijheid—het idee dat vrijheid slechts de afwezigheid van inmenging is—leidt tot ongelijkheid, polarisatie en de opkomst van autoritarisme. Snyder’s pleidooi voor positieve vrijheid daagt ons uit om verantwoordelijkheid te nemen voor de vrijheid van anderen, en om samen te werken aan een rechtvaardigere wereld.
In de volgende blogpost zullen we dieper ingaan op de filosofische wortels van Snyder’s ideeën en hoe denkers zoals Simone Weil, Hannah Arendt en Frantz Fanon zijn visie op vrijheid hebben gevormd.