In een tijd waarin Europa kolkte van sociale onrust en politieke idealen, wist Pietro Gori zich te onderscheiden als een stem die tegelijk poëtisch, juridisch scherp en onwrikbaar was. Zijn naam klonk op pleinen en in rechtszalen, in liederen en in pamfletten, telkens weer verbonden met het idee dat woorden net zo’n wapen konden zijn als daden.
Jeugd en vormende jaren
Pietro Gori kwam ter wereld op 14 augustus 1865 in Messina, maar bracht zijn jeugd door in het Toscaanse heuvelland. Thuis hing nog altijd de geest van de Risorgimento, de nationale bevrijdings- en eenheidsbeweging die Italië in de 19e eeuw vormgaf – het Italiaanse streven naar eenheid – en al vroeg kreeg hij het gevoel dat vrijheid niet zomaar een mooi woord was, maar iets waarvoor je moest vechten. Aan de Universiteit van Pisa studeerde hij rechten, en in 1889 rondde hij af met een opmerkelijke scriptie, Ellende en Misdaad. Daarin stelde hij dat armoede de voedingsbodem is voor criminaliteit – een standpunt dat destijds vooruitstrevend en zelfs provocerend was. Tijdens zijn studententijd zocht hij actief het gezelschap op van progressieve kringen en intellectuelen die droomden van maatschappelijke vernieuwing. Hij schreef scherpe pamfletten, nam deel aan verhitte discussies in cafés en op universiteitspleinen, en maakte van dichtbij kennis met de felle en soms gevaarlijke werkelijkheid van de politieke strijd. Nog voordat hij zijn diploma op zak had, koos hij partij voor de arbeiders en de gewone man.
Strijder en balling
In de jaren 1890 ontpopte Gori zich tot een onvermoeibare activist. Hij verdedigde arbeiders en kameraden in de rechtszaal, maar stond net zo goed op straat tijdens protesten. Die inzet bracht hem regelmatig achter tralies. Zo werd hij in 1890 gearresteerd na een 1-mei-demonstratie in Livorno. Hoewel hij telkens werd vrijgelaten, noteerde de politie zijn naam in dikke dossiers.
Italië wrong in die tijd onder sociale spanningen. Gori sloot zich aan bij de revolutionair-socialistische vleugel en keerde zich tegen de gematigden die hun hoop op het parlement vestigden. Toen de regering in 1894 strenge anti-oppositiewetten invoerde, wist hij dat zijn dagen in Italië geteld waren. Hij vluchtte naar Zwitserland, maar ook daar achtervolgden de lange armen van Rome hem. Begin 1895 werd hij in Lugano opgepakt en het land uitgezet.
Wat volgde was een ballingschap die hem half de wereld rond voerde: via Duitsland en België naar Londen, daarna naar de Verenigde Staten, Canada en Zuid-Amerika. In Argentinië hielp hij mee een landelijke arbeidersfederatie op te richten; in Noord-Amerika gaf hij honderden lezingen. Waar hij ook kwam, wist hij zijn publiek te bezielen met een boodschap die tegelijk strijdbaar en hoopvol was.
Pen, poëzie en pleidooien
Gori was meer dan een activist; hij was een man van woorden. Zijn gedichten en essays klaagden de onrechtvaardigheden van zijn tijd aan, maar schilderden ook het beeld van een vrije, rechtvaardige samenleving. Bundels als Op naar de toekomst en Gevangenissen en Gevechten vonden gretig aftrek. Zelfs in gevangenschap schreef hij verder: in 1892 ontstond zo het strijdlied Inno del Primo Maggio, een lied dat de internationale Dag van de Arbeid viert en oproept tot solidariteit, gerechtigheid en volharding in de strijd voor arbeidersrechten.
In de rechtszaal werd hij geroemd om zijn vurige pleidooien. Hij werkte samen met Filippo Turati in Milaan en stond bekend als de “advocaat van de armen”. Ook in de academische wereld liet hij zijn stem horen: in Buenos Aires gaf hij colleges over criminologie en pleitte hij voor het aanpakken van sociale oorzaken in plaats van louter straffen.
“Addio a Lugano” – een afscheid en een belofte
Zijn beroemdste lied, Addio a Lugano, schreef hij in januari 1895, wachtend op deportatie. De tekst is een afscheid aan een stad die hem onder druk van politieke machten verbande, maar ook een belofte: de strijd gaat door, waar de ballingen ook heen trekken. Het lied ademt tegelijk een weemoedige heimwee en een vurige vastberadenheid, en groeide zo uit tot een hymne van verzet die in menig arbeidershart bleef nagalmen. Volgens de overlevering zong Gori het zelf, met zijn mede-ballingen dicht opeengepakt, terwijl ze over het perron naar de trein liepen die hen de grens over zou voeren – een koor van stemmen dat door de koude lucht sneed als een laatste groet én een onuitgesproken belofte van trouw aan hun ideaal.
Blijvende invloed
Gori’s woorden en daden leefden voort, niet alleen in Italië maar ook in de landen waar hij voet aan wal zette. In Argentinië legde hij mee de basis voor de vakbondsbeweging; terug in Italië riep hij op tot eenheid onder arbeiders, ongeacht politieke kleur. Zijn leven – van toga tot gevangenis, van massabijeenkomsten tot verre ballingschap – maakte hem tot een legende.
Toen hij in 1911, op 45-jarige leeftijd, stierf, reisden arbeiders uit heel Toscane naar zijn uitvaart. De rouwtrein stopte op elk station, waar groepen mensen stonden te wachten om hem de laatste eer te bewijzen.
Lang na zijn dood bleef hij symbool voor verzet en idealisme. Straten, pleinen en gedenkplaten dragen zijn naam; sommige werden door autoritaire regimes verwijderd, maar keer op keer hersteld. Zijn nalatenschap is meer dan papier en muziek – het is een erfenis van moed, solidariteit en het geloof dat woorden de wereld kunnen veranderen.
