In een tijd waarin politiek en poëzie zelden hand in hand gingen, slaagde André Breton erin de taal van de verbeelding te verbinden met het vuur van de revolutie. Als oprichter van het surrealisme stond hij bekend om zijn radicale dromen, maar wie verder kijkt dan de droombeelden ontdekt een man met scherpe politieke instincten, die zich tot het einde verzette tegen elke vorm van onderdrukking.
Surrealisme als verzet
Breton werd geboren in 1896 in Normandië en maakte als jongeman de gruwel van de Eerste Wereldoorlog mee. Het was deze ervaring die zijn geloof in de rede en de gevestigde orde voorgoed aan het wankelen bracht. In het surrealisme vond hij een nieuw kompas: een literaire en artistieke stroming die de droom, het onderbewuste en de spontaniteit centraal stelde. Maar het surrealisme was voor Breton nooit louter esthetiek. Het was een middel om de mens te bevrijden van innerlijke en uiterlijke ketenen.
Voor Breton was verbeelding een daad van opstand. Hij schreef manifesten waarin hij opriep tot absolute vrijheid, tot het ondergraven van burgermoraal en kapitalistische logica. Zijn taal was vlammend, zijn denken compromisloos. Hij zag kunst niet als decoratie, maar als een revolutionaire kracht die bestaande structuren kon ontregelen. Hij geloofde in een wereld waarin mensen zich collectief organiseren zonder opgelegde hiërarchie, gedreven door wederzijdse verantwoordelijkheid in plaats van controle.
De politieke surrealist
Breton was niet blind voor de sociale en politieke spanningen van zijn tijd. Hij sloot zich kortstondig aan bij de Franse Communistische Partij, maar brak resoluut met het stalinisme toen hij merkte dat vrijheid daar net zo onderdrukt werd als elders. Zijn kritiek op totalitaire regimes was even fel als zijn afkeer van burgerlijke schijnheiligheid.
In de jaren ’30 en ’40 reisde hij naar Mexico, waar hij bevriend raakte met Trotski en kunstenaars als Diego Rivera en Frida Kahlo. Samen met Trotski schreef hij het manifest “Voor een onafhankelijke revolutionaire kunst”, waarin ze stelden dat ware kunst alleen kan bloeien in volledige vrijheid. Het was een oproep tegen censuur, tegen politieke dictaten, en voor de autonomie van het denken.
Invloed en erfenis
Voor figuren als Lucio Urtubia en Georges Brassens, beiden geraakt door de droom van een samenleving zonder onderdrukking of dwang, vormde het werk van Breton een moreel en creatief ijkpunt. Hij bewees dat het mogelijk is om te dromen en tegelijk te handelen, om schoonheid te koppelen aan strijd.
In zijn gedichten, essays en manifesten keert steeds hetzelfde verlangen terug: naar een wereld waarin de mens niet wordt teruggebracht tot consument of soldaat, maar kan leven in vrijheid, gedreven door liefde, verwondering en solidariteit. Een wereld waarin gezag niet wordt opgelegd, maar ontstaat uit samenwerking en onderlinge steun.
Breton overleed in 1966, maar zijn invloed leeft voort in elke daad van artistiek verzet, in elke poging om de verbeelding te bevrijden uit de greep van cynisme en macht. Zijn stem klinkt na in elk gedicht dat weigert zich te onderwerpen, in elke droom die weigert te sterven.
“Verbeelding aan de macht,” werd later een slogan van mei ’68. Voor Breton was het al sinds 1924 een levenshouding.
Laten we dat niet vergeten.
