Menno ter Braak, schrijver en criticus, afgebeeld met een sigaret, tegen een achtergrond van een massale menigte, symbool voor zijn kritiek op massadenken.
Menno ter Braak, symbool voor onafhankelijk denken in tijden van conformiteit.

Wat We Vandaag Kunnen Leren van Menno ter Braak

3 minutes, 16 seconds Read

Menno ter Braak (1902-1940) blijft een van de meest intrigerende en controversiële intellectuelen van de twintigste eeuw. Als medeoprichter van het tijdschrift Forum1 gaf hij stem aan een generatie die de verstikkende normen van de Nederlandse cultuur en politiek uitdaagde. Ter Braak was een schrijver, essayist en criticus wiens scherpe pen en compromisloze denken even bewonderd als gevreesd werden. Zijn werk, dat vaak de hypocrisie en banaliteit van de bourgeois-maatschappij blootlegde, blijft schokkend actueel.

Ter Braak als Cultuurcriticus

Centraal in Ter Braaks denken stond zijn afkeer van dogmatiek, zowel in religieuze als politieke zin. Hij keerde zich tegen zowel het opkomende fascisme als de onkritische conformiteit van het liberalisme in zijn tijd. Zijn werk ademt een diep verlangen naar authenticiteit en een angst voor wat hij de “geestelijke armoede” van de massamens noemde. Hij waarschuwde herhaaldelijk voor de verleidingen van ideologieën die individualiteit onderdrukken, een waarschuwing die in de huidige tijd, waarin autoritaire tendensen wereldwijd toenemen, niets aan urgentie heeft ingeboet.

De term “massa” in Ter Braaks werk is een sleutelbegrip. Hij zag de opkomst van massamedia en massapolitiek als symptomen van een wereld waarin kritisch denken werd ingeruild voor populisme en sensatiezucht. In een tijd waarin sociale media de publieke sfeer domineren, en algoritmen ons gedrag sturen, zijn Ter Braaks inzichten relevanter dan ooit. Hoe verhoudt onze huidige samenleving zich tot zijn angst voor het verlies van het individu in de kolkende zee van groepsdenken?

De Morele Verantwoordelijkheid van de Intellectueel

Een ander krachtig thema in Ter Braaks oeuvre is de rol van de intellectueel in tijden van crisis. Voor hem was het de taak van de schrijver en denker om te blijven graven naar ongemakkelijke waarheden, ook wanneer die impopulair waren. Hij verzette zich tegen wat hij beschouwde als de lafheid van intellectuelen die zwichtten voor politieke druk of hun positie misbruikten om propaganda te verspreiden. In een tijd waarin intellectuelen vaak worden weggezet als irrelevant of elitair, biedt Ter Braak een model van moedige en compromisloze integriteit.

Maar er zit ook een tragiek in zijn werk. Ter Braak zag de opkomst van het fascisme in Nederland en Europa met een bijna profetische helderheid, maar zijn pleidooien vonden weinig weerklank. Zijn zelfgekozen dood in mei 1940, vlak voor de Duitse inval, was zowel een persoonlijke tragedie als een illustratie van zijn wanhoop over een wereld die zijn waarschuwingen in de wind sloeg.

Wat We van Ter Braak Kunnen Leren

Vandaag de dag, in een wereld die steeds meer polariseert, zijn de lessen van Menno ter Braak dringend. Zijn werk vraagt ons om waakzaam te blijven voor de manieren waarop macht werkt, om de verleiding van eenvoudige antwoorden te weerstaan en om het ongemak van echte zelfreflectie te omarmen.

Hij daagt ons uit om niet weg te kijken, maar juist te blijven vechten voor een wereld waarin de menselijke waardigheid vooropstaat. Dit vereist dat we het massadenken en de oppervlakkigheid van veel moderne discoursen blijven bevragen, net zoals hij dat deed. Zijn werk roept ons op tot een cultuur van kritische onafhankelijkheid en morele moed.

In een tijd waarin neoliberalisme de menselijke ervaring reduceert tot cijfers en rendement, biedt Ter Braak een visie op wat er op het spel staat wanneer we onze ziel aan het gemak van conformiteit verkopen. Zijn denken is geen oplossing, maar een uitnodiging tot strijd – en dat maakt hem onmisbaar in een tijd waarin echte onafhankelijkheid zeldzaam is geworden.

Menno ter Braak was een scherp observator van zijn tijd, maar zijn werk weerklinkt ook in de onze. Zijn afkeer van hypocrisie, zijn verdediging van kritisch denken en zijn moed om impopulaire standpunten in te nemen maken hem een tijdloze figuur. Hij herinnert ons eraan dat het verdedigen van de waarheid zelden comfortabel is, maar altijd noodzakelijk. In een wereld die meer dan ooit behoefte heeft aan eerlijkheid en moed, blijft Ter Braak een baken voor iedereen die weigert mee te marcheren in de tredmolen van de middelmaat.

  1. Forum was een invloedrijk literair en cultureel tijdschrift dat tussen 1932 en 1935 werd uitgegeven. Onder de redactie van Menno ter Braak, Edgar du Perron en Maurice Roelants keerde het tijdschrift zich tegen vormverheerlijking in de literatuur en pleitte het voor de inhoudelijke en morele zeggingskracht van kunst en cultuur. Het motto “vent boven vorm” benadrukte dat de persoonlijke en ethische betrokkenheid van de schrijver belangrijker was dan stilistische verfijning. Forum fungeerde als een kritisch platform dat zowel de literaire traditie als de maatschappelijke ontwikkelingen onder de loep nam en wordt nog steeds gezien als een mijlpaal in het Nederlandse culturele debat. ↩︎

Aanbevolen voor jou