Ooit leek fascisme een afgesloten hoofdstuk in de Europese geschiedenis, maar tegenwoordig duikt het steeds vaker op in krantenkoppen en politieke debatten. De term roept beelden op van marcherende knokploegen, propagandaposters, en totalitaire staten. Toch is het fascisme geen relikwie. Het sluimert, wachtend op de juiste mix van sociale angst, economische onzekerheid en politieke medeplichtigheid. Met “De anatomie van het fascisme” schreef Robert O. Paxton een gids die niet alleen het fascistische verleden analyseert, maar ook inzicht biedt in de dreiging die het in de hedendaagse wereld vormt.
Robert O. Paxton is een gerenommeerd Amerikaanse historicus en politicoloog, gespecialiseerd in fascisme en Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zijn boek, “De anatomie van het fascisme”, wordt wereldwijd beschouwd als een toonaangevende studie over het onderwerp. Met een loopbaan die meer dan veertig jaar omvat, staat Paxton bekend om zijn baanbrekende onderzoek naar de collaboratie tijdens het Vichy-regime in Frankrijk. Zijn werk wordt gekenmerkt door grondigheid, nuance en een focus op de praktijk van politieke bewegingen, wat hem een gezaghebbende stem maakt in het debat over fascisme, zowel historisch als hedendaags.
Advertentie:
Wat is fascisme eigenlijk?
Paxton definieert fascisme niet als een vastomlijnde ideologie, zoals liberalisme of socialisme, maar als een politieke praktijk die zich aanpast aan de omstandigheden. Het is een dynamisch en opportunistisch verschijnsel dat zich voedt met angsten, ressentimenten en verlangens. Fascisme wil de massa mobiliseren om een vermeende nationale wedergeboorte te realiseren, vaak door geweld en uitsluiting van minderheden.
Fasen van fascisme: een dynamisch proces
In zijn boek identificeert Robert O. Paxton vijf fasen in de ontwikkeling van fascistische bewegingen. Het begint met de ontstaansfase, waarin kleine groeperingen samenkomen. Deze groepen maken vaak gebruik van uniformen en leggen sterk de nadruk op vijandbeelden om hun identiteit en doelen te versterken. Vervolgens treedt de rijpingsfase in, een periode waarin deze bewegingen electorale groei doormaken en zich vaak bedienen van geweld. Belangrijk in deze fase is de steun van conservatieve elites, die fascisten als nuttige bondgenoten zien in hun strijd tegen linkse krachten.
Machtsovername: medewerking van gevestigde machten
De derde fase betreft de machtsovername, waarbij fascisten via de officiële politieke arena aan invloed winnen. Dit gebeurt vaak met de actieve of passieve medewerking van gevestigde machten die hen helpen om het politieke landschap naar hun hand te zetten. Hierop volgt de fase van machtsuitoefening, waarin een dubbele structuur van partij en staat ontstaat. In deze fase groeit de radicalisering van het beleid, waarbij de partij steeds meer greep krijgt op verschillende instituties en structuren van de samenleving.
Zelfdestructie als eindpunt
De laatste fase is die van radicalisering of verval, die vaak gepaard gaat met destructieve oorlogen, interne chaos of een combinatie van beide. In deze fase bereikt het fascisme zijn extremen, wat uiteindelijk vaak tot zelfdestructie leidt.
Paxtons analyse onderscheidt zich door de nadruk te leggen op wat fascisten daadwerkelijk doen, in plaats van wat ze zeggen. Het ware gezicht van fascisme toont zich in de praktijk: in het oprichten van knokploegen, het stelselmatig ondermijnen van democratische instituties, en het bewust zaaien van angst en verdeeldheid onder de bevolking.
Hoe herkennen we hedendaags fascisme?
Hoewel we fascisme vaak associëren met historische regimes zoals die van Mussolini en Hitler, toont Paxton aan dat het een historisch aanpasbaar fenomeen is. De context van de jaren 1930 is anders dan die van nu, maar de kernmechanismen blijven herkenbaar.
Angst als brandstof
Fascisme gedijt in tijden van crisis. Paxton beschrijft hoe maatschappelijke angsten – economische instabiliteit, migratie, en culturele veranderingen – de voedingsbodem vormen. Dit zien we ook vandaag. Denk aan de angstretoriek rond vluchtelingen die “onze cultuur zouden bedreigen” of de economische onzekerheid die politici gebruiken om xenofobe maatregelen te rechtvaardigen.
In Nederland is de opkomst van bewegingen zoals Forum voor Democratie en de normalisering van extreemrechtse retoriek in de mainstream politiek zorgwekkend. Thierry Baudet gebruikt bijvoorbeeld termen als “boreaal” en “omvolking” – ideeën die direct voortkomen uit fascistische tradities. Hoewel deze bewegingen vaak beweren democratisch te zijn, wijzen hun praktijken – het aanvallen van de pers, demoniseren van minderheden, en delegitimeren van democratische instituties – op iets anders.
Conservatieve elites
Paxton benadrukt dat fascistische bewegingen vaak worden gesteund door conservatieve elites die hen zien als nuttige bondgenoten om de linkerzijde te verzwakken. Een recent voorbeeld is de impliciete steun van sommige gevestigde partijen aan populistische bewegingen. In Nederland bijvoorbeeld werkte de VVD samen met de PVV van Geert Wilders, ondanks diens haatzaaiende retoriek. Deze samenwerking legitimeerde extreemrechtse ideeën en gaf ze een voet tussen de deur.
Esthetiek van macht en geweld
Fascisme heeft een obsessie met uiterlijk vertoon. Van de zwarthemden van Mussolini tot hedendaagse “militie”-achtige groepen zoals de Proud Boys in de Verenigde Staten: deze bewegingen gebruiken uniformen, vlaggen en slogans om een gevoel van kracht en eenheid uit te stralen. In Nederland hebben we dit deels gezien bij de Willem Engel-demonstraties, waarin nationalistische en autoritaire symbolen werden gecombineerd met anti-democratische retoriek.
Aanval op kennis en waarheid
Paxton noemt het manipuleren van de massa via propaganda een kernaspect van fascisme. Moderne technologieën hebben dit proces versneld. Desinformatie verspreidt zich via sociale media, waarbij algoritmes extremistische inhoud versterken. Denk aan de complottheorieën rond COVID-19 en de “great reset”, die samenzweringen vermengen met antisemitische ondertonen.
Fascisme als waarschuwing: lessen voor vandaag
Wat Paxton ons leert, is dat fascisme geen “vreemde ziekte” is die alleen in specifieke landen kan ontstaan. Het is een potentieel in elke samenleving die worstelt met ongelijkheid, polarisatie en angst. Maar de geschiedenis biedt ook hoop: in landen als Frankrijk en Groot-Brittannië wisten democratische instellingen fascistische bewegingen te weerstaan door standvastigheid en inclusiviteit.
In Nederland zijn er nog steeds sterke democratische tradities, maar deze staan onder druk. De normalisering van autoritaire retoriek, de aanval op instituties zoals de rechterlijke macht en de pers, en de toenemende ongelijkheid zijn alarmsignalen.
Slotgedachten
“De anatomie van het fascisme” blijft relevant, omdat het ons niet alleen leert over het verleden, maar ook over het heden. Fascisme is geen gesloten hoofdstuk, maar een herhaalbaar fenomeen dat zich voedt met de onzekerheden van zijn tijd. De vraag is niet of fascisme zich opnieuw kan voordoen, maar of wij als samenleving alert genoeg zijn om het te herkennen en te weerstaan.
Om dat te doen, moeten we onze democratische instituties versterken, ongelijkheid aanpakken, en kritisch blijven ten aanzien van politici die inspelen op angst en verdeeldheid. Alleen door waakzaam en betrokken te blijven, kunnen we voorkomen dat deze donkere schaduw opnieuw over ons land valt.
De anatomie van het fascisme
“Een meesterwerk van Robert O. Paxton dat op briljante wijze de kern van fascisme analyseert. Dit boek biedt een diepgaande, heldere blik op de gevaren van autoritarisme en blijft essentieel voor wie de huidige tijd wil begrijpen.” – Lieke Marsman
Advertenties: Door op een van de advertenties te klikken, help je ons enorm—het kost jou niets, maar maakt een groot verschil voor ons!