Fascisme. Een woord dat ooit leek te behoren tot de donkere hoofdstukken van de twintigste eeuw. Maar vandaag de dag duikt het opnieuw op in krantenkoppen, politieke toespraken en online discussies. De beelden die het oproept—marcherende knokploegen, propagandaposters, totalitaire regimes—lijken ver verwijderd, maar zijn ze dat echt? Volgens historicus Robert O. Paxton is fascisme geen afgesloten hoofdstuk, maar een sluimerend gevaar dat wacht op de juiste omstandigheden om opnieuw op te duiken.
Robert O. Paxton: Een Autoriteit op het Gebied van Fascisme
Robert O. Paxton, een vooraanstaand Amerikaans historicus en politicoloog, heeft zijn carrière gewijd aan het bestuderen van fascisme en Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zijn boek De anatomie van het fascisme wordt wereldwijd erkend als een toonaangevende studie over het onderwerp. Paxton staat bekend om zijn diepgaande analyses en zijn focus op de praktijk van politieke bewegingen, wat hem een gezaghebbende stem maakt in het debat over fascisme, zowel historisch als hedendaags.
Wat Is Fascisme Eigenlijk?
Paxton stelt dat fascisme geen vaste ideologie is zoals liberalisme of socialisme, maar eerder een politieke praktijk die zich aanpast aan de omstandigheden. Het is een dynamisch en opportunistisch fenomeen dat zich voedt met angsten, ressentimenten en verlangens. Fascisme streeft naar de mobilisatie van de massa om een vermeende nationale wedergeboorte te realiseren, vaak door middel van geweld en uitsluiting van minderheden.
De Vijf Fasen van Fascisme
In zijn boek identificeert Paxton vijf fasen in de ontwikkeling van fascistische bewegingen:
- Ontstaansfase: Kleine groeperingen komen samen, vaak gekenmerkt door uniformen en een sterke nadruk op vijandbeelden om hun identiteit en doelen te versterken.
- Rijpingsfase: De bewegingen winnen electorale steun en maken gebruik van geweld. Cruciaal in deze fase is de steun van conservatieve elites die fascisten als bondgenoten zien tegen linkse krachten.
- Machtsovername: Fascisten winnen invloed via de officiële politieke arena, vaak met de medewerking van gevestigde machten die hen helpen het politieke landschap naar hun hand te zetten.
- Machtsuitoefening: Een dubbele structuur van partij en staat ontstaat, waarbij de partij steeds meer greep krijgt op verschillende instituties en structuren van de samenleving.
- Radicalisering of Verval: Deze fase gaat vaak gepaard met destructieve oorlogen, interne chaos of een combinatie van beide, wat uiteindelijk tot zelfdestructie leidt.
Paxtons analyse onderscheidt zich door de nadruk te leggen op wat fascisten daadwerkelijk doen, in plaats van wat ze zeggen. Het ware gezicht van fascisme toont zich in de praktijk: het oprichten van knokploegen, het ondermijnen van democratische instituties en het zaaien van angst en verdeeldheid onder de bevolking.
Hedendaags Fascisme: Herkenning en Waakzaamheid
Hoewel we fascisme vaak associëren met historische regimes zoals die van Mussolini en Hitler, toont Paxton aan dat het een historisch aanpasbaar fenomeen is. De context van de jaren 1930 is anders dan die van nu, maar de kernmechanismen blijven herkenbaar.
Angst als Brandstof
Fascisme gedijt in tijden van crisis. Paxton beschrijft hoe maatschappelijke angsten—economische instabiliteit, migratie en culturele veranderingen—de voedingsbodem vormen. Dit zien we ook vandaag. Denk aan de angstretoriek rond vluchtelingen die “onze cultuur zouden bedreigen” of de economische onzekerheid die politici gebruiken om xenofobe maatregelen te rechtvaardigen.
In Nederland is de opkomst van bewegingen zoals Forum voor Democratie en de normalisering van extreemrechtse retoriek in de mainstream politiek zorgwekkend. Thierry Baudet gebruikt bijvoorbeeld termen als “boreaal” en “omvolking”—ideeën die direct voortkomen uit fascistische tradities. Hoewel deze bewegingen vaak beweren democratisch te zijn, wijzen hun praktijken—het aanvallen van de pers, demoniseren van minderheden en delegitimeren van democratische instituties—op iets anders.
Nieuwe inzichten, kritische verhalen
Op vrheid.nl schrijven we over vrijheid, gelijkheid, klimaat en LHBTQ+ rechten. Altijd scherp, altijd onafhankelijk. Blijf ons volgen en mis niets!
Conservatieve Elites en Fascisme
Paxton benadrukt dat fascistische bewegingen vaak worden gesteund door conservatieve elites die hen zien als nuttige bondgenoten om de linkerzijde te verzwakken. Een recent voorbeeld is de impliciete steun van sommige gevestigde partijen aan populistische bewegingen. In Nederland bijvoorbeeld werkte de VVD samen met de PVV van Geert Wilders, ondanks diens haatzaaiende retoriek. Deze samenwerking legitimeerde extreemrechtse ideeën en gaf ze een voet tussen de deur.
Esthetiek van Macht en Geweld
Fascisme heeft een obsessie met uiterlijk vertoon. Van de zwarthemden van Mussolini tot hedendaagse “militie”-achtige groepen zoals de Proud Boys in de Verenigde Staten: deze bewegingen gebruiken uniformen, vlaggen en slogans om een gevoel van kracht en eenheid uit te stralen. In Nederland hebben we dit deels gezien bij de Willem Engel-demonstraties, waarin nationalistische en autoritaire symbolen werden gecombineerd met anti-democratische retoriek.
Aanval op Kennis en Waarheid
Paxton noemt het manipuleren van de massa via propaganda een kernaspect van fascisme. Moderne technologieën hebben dit proces versneld. Desinformatie verspreidt zich via sociale media, waarbij algoritmes extremistische inhoud versterken. Denk aan de complottheorieën rond COVID-19 en de “great reset”, die samenzweringen vermengen met antisemitische ondertonen.
Fascisme als Waarschuwing: Lessen voor Vandaag
Wat Paxton ons leert, is dat fascisme geen “vreemde ziekte” is die alleen in specifieke landen kan ontstaan. Het is een potentieel in elke samenleving die worstelt met ongelijkheid, polarisatie en angst. Maar de geschiedenis biedt ook hoop: in landen als Frankrijk en Groot-Brittannië wisten democratische instellingen fascistische bewegingen te weerstaan door standvastigheid en inclusiviteit.
In Nederland zijn er nog steeds sterke democratische tradities, maar deze staan onder druk. De normalisering van autoritaire retoriek, de aanval op instituties zoals de rechterlijke macht en de pers, en de toenemende ongelijkheid zijn alarmsignalen.
Slotgedachten
De anatomie van het fascisme blijft relevant, omdat het ons niet alleen leert over het verleden, maar ook over het heden. Fascisme is geen gesloten hoofdstuk, maar een herhaalbaar fenomeen dat zich voedt met de onzekerheden van zijn tijd. De vraag is niet of fascisme zich opnieuw kan voordoen, maar of wij als samenleving alert genoeg zijn om het te herkennen en te weerstaan.
Om dat te doen, moeten we onze democratische instituties versterken, ongelijkheid aanpakken en kritisch blijven ten aanzien van politici die inspelen op angst en verdeeldheid. Alleen door waakzaam en betrokken te blijven, kunnen we voorkomen dat deze donkere schaduw opnieuw over ons land valt.
De anatomie van het fascisme
“Een meesterwerk van Robert O. Paxton dat op briljante wijze de kern van fascisme analyseert. Dit boek biedt een diepgaande, heldere blik op de gevaren van autoritarisme en blijft essentieel voor wie de huidige tijd wil begrijpen.” – Lieke Marsman
Advertenties: Door op een van de advertenties te klikken, help je ons enorm—het kost jou niets, maar maakt een groot verschil voor ons!