Begrip, Misbruik en Historische Context – Fascisme is een uiterst gevaarlijke ideologie, maar het woord wordt vaak lichtzinnig gebruikt in politieke discussies. Dit is problematisch, omdat het essentieel is om fascisme goed te begrijpen, zodat we het kunnen weren uit moderne samenlevingen. Het is onverantwoord om het woord zomaar te gebruiken als wapen tegen politieke tegenstanders of om aandacht te trekken.
Roger Griffin, een vooraanstaande historicus, heeft een aanzienlijke bijdrage geleverd aan de studie van fascisme. Zijn werk biedt een diepgaande en invloedrijke definitie van fascisme die veel aandacht heeft gekregen binnen de academische wereld.
Griffin’s Definitie van Fascisme
In zijn boek Modernism and Fascism onderzoekt Griffin een breed scala aan rechtse bewegingen uit de 20e eeuw, waaronder radicaal ecologisme, neo-paganisme, ultra-nationalisme en fanatiek racisme. Hij analyseert een diverse groep schrijvers, zoals filosofen, politici, dichters, agitatoren en sociale critici. Dit varieert van de relatief onschuldige pessimistische dichters uit het Weimar Duitsland, zoals Stefan George en Martin Heidegger, tot extremisten zoals Heinrich Himmler en de Amerikaanse blanke supremacist William Pierce. Griffin legt de nadruk op de kernideeën en politieke aspecten van fascisme in de 20e eeuw. Hij bekijkt fascisme niet alleen als een reactie op de bestaande politieke en sociale orde, maar ook als een poging om een compleet nieuwe wereldorde te creëren. Dit helpt ons te begrijpen hoe fascistische bewegingen functioneren en zich ontwikkelen.
Fascisme probeert niet alleen de status quo te vernietigen, maar streeft naar een mythische wedergeboorte van de natie, gedreven door een utopische visie van nationale vernieuwing.
Griffin introduceert het concept van fascisme als een “palingenetische” politieke beweging. Dit betekent dat fascisme niet slechts een reactie is op de bestaande orde, maar ook een radicale poging om een vermeende ‘verloren’ of ideale staat te herstellen of te realiseren door diepgaande en vaak gewelddadige transformatie van de samenleving.
Advertentie:
Kernkenmerken van Fascisme volgens Griffin
Griffin identificeert enkele kernkenmerken van fascisme:
- Totalitarisme: Fascistische bewegingen streven naar totale controle over alle aspecten van het leven, inclusief politiek, economie en cultuur.
- Nationalisme: Fascisme is vaak diep geworteld in extreem nationalistische ideeën, met een grote nadruk op de superioriteit van de eigen natie en vaak een vijandige houding tegenover andere groepen.
- Anti-liberalisme: Fascistische ideologieën verwerpen de liberale democratie en de waarden van individuele rechten en diversiteit.
- Anti-marxisme: Fascisme is ook sterk gekant tegen het communisme en socialisme, en pleit in plaats daarvan voor een corporatistische en vaak hiërarchische samenleving.
Griffins definitie benadrukt de dynamiek van fascisme als een modern politiek fenomeen dat ontstond na de Eerste Wereldoorlog en tijdens de interbellumperiode in Europa. Zijn werk helpt ons te begrijpen hoe fascisme zich verhoudt tot andere politieke bewegingen en ideologieën.
Andere Belangrijke Denkers over Fascisme
Naast Roger Griffin hebben verschillende andere wetenschappers en denkers belangrijke inzichten gegeven over fascisme:
- Benito Mussolini: Als de leider van de fascistische beweging in Italië is Mussolini een primaire bron voor het begrijpen van fascistische ideologie. Zijn werken, zoals The Doctrine of Fascism, bieden een eerstehands inzicht in de ideologie en het zelfbeeld van het fascisme.
- Hannah Arendt: In haar invloedrijke werk The Origins of Totalitarianism onderzoekt Arendt de opkomst van totalitaire regimes, waaronder fascistische. Ze benadrukt de destructieve impact van totalitaire ideologieën op menselijke vrijheid en diversiteit.
- Robert O. Paxton: In The Anatomy of Fascism onderzoekt Paxton fascisme door de nadruk te leggen op de politieke dynamiek en het functioneren van fascistische regimes. Hij beschrijft fascisme als een “revolutionaire” beweging die zowel een reactie is op bestaande omstandigheden als een poging om deze radicaal te transformeren.
- Ernst Nolte: In The Three Faces of Fascism vergelijkt Nolte fascistische bewegingen in Italië, Duitsland en Spanje, en onderzoekt hij de ideologische en historische wortels van het fascisme. Nolte’s focus op de rol van revoluties en het communisme in de opkomst van fascisme is controversieel, maar biedt belangrijke inzichten in de context waarin fascisme ontstond.
- George L. Mosse: Mosse legt in The Fascist Revolution de nadruk op de culturele en ideologische aspecten van fascistische bewegingen, en hoe fascistische ideologieën gebruik maakten van cultuur en symboliek om een politieke agenda te bevorderen.
- Zeev Sternhell: In Neither Right Nor Left onderzoekt Sternhell de oorsprong van fascistische ideologie in Frankrijk, en hoe anti-liberale en anti-democratische stromingen bijdroegen aan de opkomst van fascisme. Hij legt uit hoe fascistische ideeën ontstonden uit het politieke extremisme van die tijd.
De Hedendaagse Relevantie van Fascistische Ideologieën
Fascisme kan er overal anders uitzien omdat het per land en tijdsperiode varieert. Er is geen universeel doel voor fascistische regimes; ze benadrukken vaak autoritarisme, militarisme en een sterke, centrale leider. Fascistische regimes gebruiken verschillende methoden, zoals massa-mobilisatie en het creëren van een civiele religie — een verzameling van overtuigingen, rituelen en symbolen die nationale eenheid en patriottisme bevorderen — om mensen te verenigen.
Hoewel fascistische ideologieën zich aanpassen aan de tijd en plaats, blijft hun kernstrategie het bevorderen van een exclusieve nationale identiteit, vaak door het zaaien van verdeeldheid en het verheerlijken van één dominante cultuur.
Een recent voorbeeld hiervan is de opkomst van extreemrechtse bewegingen in de Verenigde Staten, zoals die zichtbaar waren tijdens de “Charlottesville rally” in 2017. Hoewel de VS geen fascistisch regime is, vertoonden deze bewegingen enkele kenmerken die vergelijkbaar zijn met fascistische strategieën, zoals het gebruik van nationalistische symboliek en retoriek om een gevoel van nationale superioriteit en eenheid te bevorderen.
In Europa zijn er ook voorbeelden van extreemrechtse en nationalistische bewegingen die fascistische kenmerken vertonen. Een recent voorbeeld is de opkomst van de extreemrechtse partij onder leiding van Giorgia Meloni in Italië. Deze partij maakt gebruik van nationalistische symboliek en retoriek om een gevoel van Italiaanse superioriteit en nationale eenheid te bevorderen. Ze benadrukken vaak mythes over de glorieuze Italiaanse geschiedenis om steun te mobiliseren.
Fascistische Tendensen in Nederland
Ook in Nederland zien we een vergelijkbare trend bij sommige extreemrechtse en populistische groepen. De PVV (Partij voor de Vrijheid), onder leiding van Geert Wilders, gebruikt nationalistische retoriek en symboliek om angst voor immigratie en islam te voeden. Hoewel Nederland geen fascistisch regime is, vertonen deze groepen soms fascistische kenmerken zoals autoritaire neigingen en vijandigheid tegenover minderheden.
Fascisme is niet gebaseerd op logische of rationele overwegingen, maar wordt voornamelijk gedreven door sterke emoties zoals angst, onzekerheid en het verlangen naar eenheid en macht. Het is essentieel om te begrijpen hoe fascisme werkt om te voorkomen dat het opnieuw opkomt en zich verspreidt. Door de complexe geschiedenis en dynamiek van fascisme te onderzoeken, kunnen we beter geïnformeerde beslissingen nemen en onze democratische waarden beschermen.

Modernisme, fascisme en de lessen voor onze tijd
Roger Griffin analyseert de rol van modernisme in fascisme en waarschuwt voor autoritaire tendensen vandaag. Sociale media, economische ongelijkheid en crises versterken polarisatie. Kritisch denken, solidariteit en regulering van macht zijn essentieel om democratie en inclusie te beschermen.