‘Het doet pijn als mensen hun gelovigheid voorwenden als een reden om op anderen neer te kijken. Ze aanbidden hun Opperwezen, maar eigenlijk zien ze zichzelf als opperwezens, die anderen mogen knechten.’
– Ernst Hirsch Ballin, rechtsgeleerde en CDA-politicus
Religie is voor velen een bron van troost, zingeving en morele richting. Het biedt een raamwerk om te streven naar een beter leven en om anderen met compassie en respect te behandelen. Helaas zien we ook vaak dat religie misbruikt wordt als een instrument van macht en controle, waarbij geloof niet leidt tot nederigheid, maar tot arrogantie. Dit fenomeen, waarbij mensen hun geloof gebruiken om zichzelf boven anderen te verheffen, kunnen we aanduiden als religieus narcisme. Religieus narcisme verwijst naar de manier waarop mensen hun religie gebruiken om hun eigen superioriteit te benadrukken, zoals bijvoorbeeld wanneer leiders religie inzetten om hun machtspositie te rechtvaardigen.
De Kern van Religieus Narcisme: Hypocrisie
De kern van religieus narcisme ligt in hypocrisie. De uitspraak “Het doet pijn als mensen hun gelovigheid voorwenden als een reden om op anderen neer te kijken” raakt precies dit punt. Mensen die zich beroepen op hun geloof om anderen te bekritiseren, veroordelen of zelfs te onderdrukken, leven niet volgens de werkelijke waarden van dat geloof. In plaats daarvan gebruiken ze religie als een dekmantel voor hun eigen egoïsme en machtswellust. Dit soort religieus gedrag kan ook worden gezien in andere contexten, zoals de manier waarop sommige groepen binnen de Islam extremistische opvattingen hebben gehanteerd om hun machtspositie te versterken.
Religie als Wapen: Machtsdynamieken
Religieus narcisme wordt gevaarlijk wanneer het de machtsdynamieken in een samenleving versterkt. Wanneer religieuze overtuigingen worden gebruikt om sociale hiërarchieën te rechtvaardigen, worden de zwakken verder gemarginaliseerd en wordt ongelijkheid verergerd. Dit kan leiden tot situaties waarin mensen hun religie gebruiken om discriminatie, onrechtvaardigheid en zelfs geweld te rechtvaardigen. Een duidelijk voorbeeld hiervan is het opkomende christen-nationalisme in de Verenigde Staten. Deze beweging gebruikt christelijke retoriek om een exclusieve en autoritaire visie op Amerika te promoten, waarin ‘christelijke waarden’ de basis zouden moeten vormen van wetten en beleid. Het gevaar hiervan is duidelijk zichtbaar in incidenten zoals de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021, waar christen-nationalistische symbolen werden gebruikt om politieke gewelddaden te rechtvaardigen. In het verleden hebben andere religies ook machtsdynamieken versterkt, zoals bijvoorbeeld de kruistochten in de middeleeuwen.
Zelfrechtvaardiging: Het Ego in de Kleding van Geloof
Een ander aspect van religieus narcisme is de manier waarop het individu zijn eigen geloof gebruikt om zichzelf te rechtvaardigen. In plaats van te streven naar een authentiek en oprecht spiritueel leven, gebruiken religieuze narcisten hun geloof als een spiegel om hun eigen morele superioriteit te bevestigen. Ze creëren een beeld van zichzelf als ‘rechtvaardigen’ of ‘uitverkorenen’, en deze zelfperceptie wordt vervolgens gebruikt om anderen te veroordelen en te onderdrukken. Deze zelfrechtvaardiging leidt tot een gevaarlijke vorm van zelfbedrog, waarin het individu blind wordt voor zijn eigen tekortkomingen en fouten. Dit gebrek aan zelfreflectie verhindert groei en empathie, en leidt tot een rigide en dogmatische levenshouding. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in hoe sommige religieuze leiders hun persoonlijke belangen boven de spirituele waarden van hun gemeenschap plaatsen.
Oproep tot Echte Spirituele Authenticiteit
Wat kunnen we doen om religieus narcisme tegen te gaan? De sleutel ligt in het bevorderen van echte spirituele authenticiteit. Dit betekent dat we ons geloof niet gebruiken om anderen te kleineren, maar om onszelf te verbeteren. Ware religieuze beleving vraagt om nederigheid, om de erkenning dat we niet perfect zijn en dat we altijd kunnen groeien in ons begrip en medeleven voor anderen. Een voorbeeld van authentieke religieuze beleving is het werk van religieuze leiders die hun geloof gebruiken om sociale rechtvaardigheid te bevorderen, zoals paus Franciscus met zijn focus op armoede en migranten. Religie zou een brug moeten zijn die mensen verbindt, niet een muur die hen scheidt. Het is essentieel om kritisch te blijven ten aanzien van hoe we ons geloof beleven en of we dat gebruiken om ons ego te voeden of om anderen te helpen.
Religieus narcisme is een gevaarlijk fenomeen dat niet alleen de spirituele integriteit van het individu ondermijnt, maar ook de sociale cohesie en rechtvaardigheid in de samenleving bedreigt. In de Verenigde Staten zien we dit terug in de opkomst van christen-nationalisme, waar religie wordt gebruikt om politieke macht te veroveren en anderen uit te sluiten. Door bewust te kiezen voor een oprechte en nederige spirituele levenshouding, kunnen we religie weer terugbrengen naar haar essentie: een kracht voor het goede, gericht op de zorg voor anderen en het opbouwen van een rechtvaardige wereld. Laten we waakzaam blijven voor de manieren waarop religie kan worden misbruikt en streven naar een wereld waarin geloof niet leidt tot verdeeldheid, maar tot eenheid en vrede.