Waarom Religieus Anarchisme geen Tegenstelling Hoeft te Zijn – De meeste mensen denken bij anarchisme aan molotovcocktails, zwarte maskers en een diepe afkeer van religie. En bij religie aan gehoorzaamheid, hiërarchie en instituties vol dogma. Maar wat als juist binnen die religieuze tradities stemmen klinken die zich radicaal verzetten tegen onderdrukking, ongelijkheid en staatsmacht? Wat als er een lange geschiedenis bestaat van religieus anarchisme?
Dat klinkt als een paradox. Maar wie verder kijkt, ziet een rijke traditie van mensen die zich zowel door hun geloof als door anarchistische ideeën laten leiden. Mensen die geloven dat ware vrijheid alleen mogelijk is als we zowel de staat als religieuze autoriteiten kritisch bevragen – én vaak ook afwijzen.
Anarchisme en religie: geen vanzelfsprekende vrienden
De verhouding tussen anarchisme en religie is complex. Veel anarchisten – denk aan Kropotkin of Bakunin – zagen religie als een ketting om het bewustzijn van mensen. Als bondgenoot van de staat in de onderdrukking van de massa. Religie was volgens hen een illusie die mensen weerhield van verzet.
En eerlijk is eerlijk: religieuze instellingen hebben historisch vaak de kant van de macht gekozen. Kerk en kroon stonden zelden tegenover elkaar.
Maar dit is niet het hele verhaal.
Het andere gezicht van religie
Binnen allerlei religieuze tradities bestaan stromingen die juist oproepen tot gelijkwaardigheid, radicale solidariteit en het verwerpen van aardse macht. Jezus die de geldwisselaars uit de tempel jaagt. Mohammed die pleit voor zorg voor de armen. Boeddhistische monniken die oorlog afwijzen. Joodse mystici die het koninkrijk van God op aarde willen realiseren – zonder koningen.
Religieuze anarchisten grijpen terug op dit soort verhalen. Ze lezen hun heilige teksten niet als oproep tot gehoorzaamheid, maar als een bron van verzet. Ze zien in hun geloof juist een kracht die machtsstructuren ondermijnt – inclusief die van religieuze instituties zelf.
Vier manieren waarop anarchisme en religie samenkomen
Er zijn grofweg vier manieren waarop anarchisme en religie elkaar raken, zo blijkt uit recent onderzoek. Allereerst is daar de klassieke kritiek op religie, een bekend geluid binnen anarchistische kringen. Religie wordt hier gezien als een instrument van onderdrukking, een bondgenoot van de staat in het beheersen van de massa. Maar opvallend genoeg sluiten sommige religieuze anarchisten zich juist bij deze kritiek aan. Zij keren zich tegen de macht van kerken en instituties, maar behouden hun geloof als persoonlijke of spirituele bron van verzet.
Een tweede vorm van verbinding is de radicale herlezing van heilige teksten. Bekende voorbeelden zijn Tolstoj of Ellul, die in het christendom een radicale afwijzing van geweld en autoriteit lazen. Deze vorm van interpretatie – ook wel anarchistische exegese genoemd – is niet beperkt tot het christendom. Ook binnen de islam, het jodendom en het boeddhisme ontstaan steeds vaker kritische lezingen van de eigen traditie, waarbij onderdrukking, hiërarchie en staat centraal ter discussie staan.
Daaruit vloeit soms een bredere anarchistische theologie voort. Hier gaat het niet zozeer om wat er precies in heilige teksten staat, maar om hoe mensen vanuit hun geloof nadenken over macht, vrijheid en solidariteit. Sommige gelovigen zien in het idee van God geen rechtvaardiging voor gehoorzaamheid, maar juist een oproep tot dienstbaarheid aan elkaar – en tot verzet tegen aardse heersers.
Tot slot is er een groeiende belangstelling voor de geschiedenis van religieuze anarchisten. Door de eeuwen heen zijn er talloze individuen en gemeenschappen geweest die geloof en anarchisme met elkaar wisten te verbinden. Denk aan de Catholic Worker-beweging in de Verenigde Staten, aan joodse anarchisten in New York, of aan bevrijdingstheologen in Latijns-Amerika. Hun verhalen laten zien dat geloof en anarchisme geen tegengestelden hoeven te zijn, maar elkaar juist kunnen versterken.
Wat kunnen we hiermee vandaag?
In een tijd waarin religie vaak gezien wordt als conservatief en anarchisme als chaos, biedt religieus anarchisme een alternatief. Het laat zien dat verzet geworteld kan zijn in spiritualiteit. Dat geloof geen vlucht is uit de wereld, maar een oproep om die wereld rechtvaardiger te maken.
Voor anarchisten betekent dit: erken dat niet alle religie onderdrukking betekent. Voor gelovigen: durf te erkennen dat het Koninkrijk der Hemelen misschien niet door wet, staat of kerk wordt gebracht – maar door gemeenschap, gelijkheid en verzet.
Zoals de religieus anarchistische schrijver Ammon Hennacy het ooit zei: “Ik geloof in geen regering, maar wel in God.”
Wil je meer lezen?
Bekijk dan het werk van Alexandre Christoyannopoulos of de bundel Religious Anarchism: New Perspectives. Of duik in de geschiedenis van Tolstoj, Dorothy Day of de Tokoïstische kerk in Angola.
Oproep aan schrijvers, activisten en gelovigen van onderop:
We hebben méér stemmen nodig in dit debat. Niet alleen witte Europese mannen, maar ook vrouwen, mensen van kleur, mensen buiten de dominante religieuze tradities. Dit is geen exotisch zijpad. Dit gaat over de kern: hoe bouwen we samen een rechtvaardige, vrije wereld?