De opkomst van radicaal-rechts is een krachtig en veelzeggend teken van onze tijd. Deze tendens vindt steeds meer zijn weg naar de hedendaagse cinema. Veel filmmakers voelen zich aangetrokken tot thema’s zoals fascisme en autoritarisme, gedreven door de wereldwijde politieke verschuivingen van de afgelopen jaren. Films en documentaires op het filmfestival van Venetië zijn niet slechts artistieke uitingen; ze fungeren als expliciete politieke statements die ons waarschuwen voor de gevaren van deze tijd.
Critici kunnen aanvoeren dat deze films slechts entertainment zijn, maar het feit dat ze maatschappelijk relevante thema’s aan de orde stellen, benadrukt hun politieke en sociale impact. Ze zijn niet zomaar reflecties van de werkelijkheid, maar een middel om de toeschouwer te laten nadenken over de onderliggende krachten die onze samenlevingen vormgeven.
Een bijzonder aangrijpend voorbeeld is de documentaire Apocalypse in the Tropics, die de turbulente politieke situatie in Brazilië onder de loep neemt, met speciale aandacht voor de periode van Jair Bolsonaro’s presidentschap. Bolsonaro, die vaak werd vergeleken met Donald Trump vanwege zijn populistische retoriek en autoritaire neigingen, slaagde erin om via een alliantie met de machtige evangelische beweging een sterke conservatieve basis te creëren. Deze beweging, met haar ultraconservatieve ideologie, beïnvloedde niet alleen de sociale normen in Brazilië, maar werkte ook actief mee aan het legitimeren van Bolsonaro’s beleid, wat leidde tot een gevaarlijke polarisatie van de samenleving.
Bolsonaro heeft niet alleen de politieke temperatuur in Brazilië tot het kookpunt gebracht, maar ook een omgeving gecreëerd waarin democratische waarden systematisch worden ondermijnd door autoritaire ambities en religieuze invloed.
De documentaire toont de meedogenloze hitte van de Braziliaanse jungle, een broeikas van politieke chaos en maatschappelijke onderdrukking. Het onderzoek naar de toenemende dreiging van een militaire dictatuur onder Bolsonaro onthult de manier waarop zijn regime flirtte met het idee van een staatsgreep, vooral in de nasleep van zijn verlies bij de verkiezingen van 2022. De heropleving van nostalgie voor het militaire bewind van de jaren 1960-1980, gecombineerd met Bolsonaro’s strategische plaatsing van militaire leiders in sleutelposities, creëerde een gevaarlijk klimaat waarin de democratie van Brazilië aan een zijden draadje hing.
Dit thema komt ook terug in andere films op het festival, zoals I’m Still Here van Walter Salles, die zich richt op de verdwijning van ingenieur Rubens Pavia tijdens de Braziliaanse militaire dictatuur in 1970. Apocalypse in the Tropics onderscheidt zich echter door zijn focus op de complexe relatie tussen religie, politiek en militarisme, en de manier waarop deze krachten samenkomen om een autoritair regime te ondersteunen. Door middel van gedetailleerde interviews en indringende archiefbeelden, biedt de documentaire een diepgaande analyse van hoe Brazilië gevaarlijk dicht bij een terugkeer naar dictatuur kwam.
Documentaires zoals Apocalypse in the Tropics en Separated van Erol Morris voegen een belangrijke dimensie toe aan ons begrip van hoe autoritaire regimes zich ontwikkelen en consolideren. Ze snijden door de oppervlakte heen en onthullen de duistere onderbuik van autoritaire regimes. Door de bureaucratische wreedheid bloot te leggen en de snelheid waarmee autoritaire tendensen kunnen opkomen te tonen, herinnert Morris ons aan de broosheid van democratische instituties en de noodzaak om waakzaam te blijven in een tijd waarin de democratie wereldwijd onder druk staat.
De kracht van deze documentaires ligt in hun vermogen om ons te confronteren met de sluipende normalisatie van autoritarisme, een proces dat vaak onopgemerkt blijft totdat het te laat is.
Hoewel sommigen kunnen beweren dat Bolsonaro slechts een product is van zijn tijd, tonen deze films aan hoe zijn beleid actief bijdroeg aan het normaliseren van autoritarisme. Ze fungeren als krachtige waarschuwingen, een spiegel voor de samenleving, en een oproep tot actie in een wereld waarin radicaal-rechtse ideologieën weer grip krijgen.
Wat deze films en documentaires duidelijk maken, is dat de strijd tegen radicaal-rechts niet enkel draait om het bestrijden van specifieke individuen of politieke bewegingen. Het gaat om het bestrijden van een bredere ideologie die diepgeworteld is in ongelijkheid, vreemdelingenhaat en autoritarisme. Deze kunstwerken fungeren niet alleen als een reflectie van de werkelijkheid, maar ook als een middel om die werkelijkheid te veranderen en om de toeschouwer te mobiliseren voor sociale rechtvaardigheid en tegen onderdrukking.