Vrijheid en democratie worden niet beschermd door mooie woorden of idealen alleen. Ze bestaan dankzij mensen die, wanneer het er echt toe doet, weigeren hun beroep te verloochenen. Snyder’s vijfde les legt dit genadeloos bloot: herinner je professionele ethiek en blijf eraan vasthouden.
Wanneer politieke leiders het slechte voorbeeld geven, wordt de morele ruggengraat van professionals des te belangrijker. Het zijn niet enkel de dictators die dictaturen bouwen; het zijn ook de advocaten die hun handtekening zetten onder schijnprocessen, de rechters die wegkijken wanneer wetten worden vertrapt, de soldaten die bevelen klakkeloos opvolgen in plaats van trouw te blijven aan de grondwet, en de zakenmensen die buigen zolang er geld te verdienen valt.
Dit is geen abstracte theorie, maar een les die de geschiedenis keer op keer heeft bevestigd. In nazi-Duitsland stonden ondernemers klaar om concentratiekampen van goedkope arbeid te voorzien. In de Sovjet-Unie waren er altijd rechters te vinden die bereid waren showprocessen te legitimeren. Zelfs in de Verenigde Staten, tijdens de poging tot een staatsgreep op 6 januari 2021, zagen we hoe het lot van de democratie mede afhing van de loyaliteit van militairen en van het verzet van juridische professionals. Grote bedrijven en banken keerden zich toen publiekelijk af van Trumps leugens over verkiezingsfraude en weigerden verdere steun. Hun openlijke afwijzing speelde een belangrijke rol in het mislukken van de poging om de macht te grijpen.
Vandaag de dag blijft de les net zo urgent. In de VS is Donald Trump begin 2025 opnieuw president geworden, waarmee hij immuniteit geniet voor rechtsvervolging tijdens zijn ambtsperiode. De zaak in Georgia – waarin Trump werd aangeklaagd voor het ondermijnen van de verkiezingsuitslag – verloor momentum toen aanklager Fani Willis vanwege een vermeende belangenverstrengeling van de zaak werd gehaald. Deze ontwikkeling werd door Trump direct gevierd als een persoonlijke overwinning. Het roept grote vragen op over de onafhankelijkheid van het Amerikaanse rechtssysteem en over de veerkracht van juridische professionals die onder immense druk werken.
Ook in Nederland zijn er tekenen dat de rechtsstaat niet vanzelfsprekend is. Uit onderzoek van Investico, samen met NOS op 3 en De Groene Amsterdammer, bleek dat meer dan 70 procent van de ondervraagde advocaten vermoedt dat cliënten met een migratieachtergrond of lage sociaal-economische status systematisch benadeeld worden in de rechtszaal. Daarmee wordt duidelijk dat zelfs in een land als Nederland subtielere vormen van vooringenomenheid de fundamenten van de rechtspraak kunnen ondermijnen.
Bovendien heeft het Marengo-proces, de grootste strafzaak in de recente Nederlandse geschiedenis, nog eens benadrukt hoe groot de persoonlijke risico’s zijn voor professionals. De moord op advocaat Derk Wiersum in 2019, die de kroongetuige bijstond, legde de kwetsbaarheid van juristen en rechters pijnlijk bloot. Sindsdien zijn tientallen rechters en officieren van justitie beveiligd – een schrijnend bewijs van hoe zwaar de last kan zijn voor wie zijn ethische plicht serieus neemt.
Of het nu gaat om soldaten, rechters, journalisten, ondernemers of advocaten: de vraag blijft dezelfde. Buig je mee met wat het regime van je vraagt? Of blijf je trouw aan je vak, je geweten en de waarden die je beroep betekenis geven?
Vrijheid sterft niet in één klap. Ze sterft stukje bij beetje – elke keer dat professionals vergeten waar hun werk in wezen om draait.