Wat gebeurt er als politiek zich niet langer uitsluitend uit in harde taal en serieuze gezichten, maar zich een weg baant via memes, grappen en ironische video’s? Voor velen klinkt dat als een verademing, een speelse breuk met de vaak zwaarmoedige toon van het politieke debat. Maar volgens Beer Prakken, promovendus in de politieke filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen, is het allesbehalve onschuldig. Humor, zegt hij, is uitgegroeid tot een tactisch wapen in de gereedschapskist van extreemrechtse bewegingen.
Tijdens het Brainwash Festival in oktober 2024 deelde Prakken zijn bevindingen. Wat hij beschrijft is geen satire om de macht te ondermijnen, maar eerder een vorm van speelse retoriek die macht bevestigt en versterkt. Extreemrechts bedient zich van een nieuwe strategie: het zogenaamde “fascisme met een glimlach”.
In plaats van de strakke mars en het opgeheven vingertje van het klassieke fascisme, zien we nu memes vol inside jokes, ironische TikTok-filmpjes en carnavaleske optochten van mensen die zichzelf presenteren als patriottische superhelden. De bestorming van het Capitool in januari 2021 illustreerde deze trend pijnlijk duidelijk: gewelddadig, ja, maar ook verkleedpartijtje. Het is precies deze mengvorm van spel en ernst die het gevaarlijk maakt.
Prakken ziet hierin een dubbele beweging: speelsheid maakt fascistische ideeën ogenschijnlijk onschuldig, en tegelijk versterkt die speelsheid het groepsgevoel. Wie lacht, hoort erbij. Dat gevoel wordt online nog versterkt. Op fora en in commentsecties evolueren grappen al snel tot overtuigingen. Zoals Richard Schechner’s concept van het ‘duistere spel’ suggereert: als je lang genoeg doet alsof, dan wordt het serieus.
In dat digitale domein – waar de meeste jongeren hun nieuws vandaan halen – is humor een ideale vermomming. Een meme is geen pamflet, maar toch kan hij politieke standpunten overbrengen. Het lijkt onschuldig, maar die oppervlakkigheid is precies de kracht. Door herhaling en humor slijpen extreme ideeën langzaam in. Denk aan de meme van Pepe the Frog: ooit een knullige cartoon, nu een symbool voor de alt-right.
De impact van algoritmes versterkt dit alles. Sociale media zijn niet ontworpen om waarheid of nuance te verspreiden, maar om engagement op te wekken. En niets genereert reacties als provocerende grappen. Extreemrechtse contentmakers weten dat maar al te goed. Ze creëren content die tegelijk shockeert en entertain’t – een cocktail die viraal gaat.
Dit spel met humor heeft diepe wortels. Prakken wijst op historische parallellen, zoals de lynchpartijen in het zuiden van de VS waar geweld gepaard ging met feestelijkheid en folklore. Een wrang soort volksvermaak dat de ernst van het geweld maskeerde. En ook vandaag zien we aanvallen op migranten of minderheden begeleid worden door ironische knipogen, muziek of maskers.
Maar humor is geen exclusief bezit van extreemrechts. Het kan ook een wapen zijn tegen onrecht. Denk aan Banksy, The Yes Men of Arjen Lubach. Het verschil zit hem volgens Prakken in de intentie én de uitvoering. Progressieve humor wil verbinden, terwijl extreemrechtse humor vaak uitsluit en stigmatiseert.
Toch heeft progressieve humor het lastig. Morele verontwaardiging is minder grappig dan ongegeneerde spot. Progressieven lopen het risico over te komen als humorloze moraalridders – een beeld dat extreemrechts maar al te graag cultiveert. De vraag is dan: hoe maak je grappen die niet alleen slim zijn, maar ook raken?
Misschien ligt de sleutel in het omarmen van ambiguïteit, zonder cynisch te worden. In plaats van altijd netjes en verantwoord te blijven, zouden progressieve stemmen mogen experimenteren met vorm en toon. Want ook zij kunnen het systeem bespotten, zonder hun morele kern te verliezen.
Uiteindelijk is de les van Prakken dat we moeten ophouden te denken dat lachen onschuldig is. Humor vormt, schuurt, en beïnvloedt – zeker in de politiek. De vraag is niet of we moeten lachen, maar met wie, om wie, en waarom.
Meer over Beer Prakken’s onderzoek en de rol van humor in politiek extremisme vind je op de Bij Nader Inzien-pagina, waar hij zijn inzichten over “fascisme met een glimlach” deelt.
Meer informatie over het Brainwash Festival, waar filosofie en radicale ideeën samenkomen, vind je op de officiële Brainwash Festival-pagina.
Advertenties: Door op een van de advertenties te klikken, help je ons enorm—het kost jou niets, maar maakt een groot verschil voor ons!
