Wat als we je vertellen dat een man die op de internationale terroristenlijst staat, nu de machtigste leider is van een verscheurd land? Dat klinkt als de plot van een Netflix-serie, maar het is de bittere realiteit in Syrië. Ahmed al-Sharaa, beter bekend als Abu Mohammad al-Jolani, en zijn groep Hayat Tahrir al-Sham (HTS) controleren inmiddels grote delen van Noordwest-Syrië. Maar wat betekent deze opkomst van Jolani – ooit jihadist, nu zelfverklaard politicus – voor de Syrische bevolking, de regionale machtsverhoudingen en de toekomst van democratie in het Midden-Oosten?
Van jihadist tot staatsman?
Jolani begon zijn carrière als lid van Al-Qaeda, vocht in Irak, keerde zich later tegen IS vanwege hun barbaarse tactieken en bouwde HTS uit tot een dominante macht in Idlib. Vandaag laat hij zich rondleiden op markten en scholen, spreekt hij over inclusie en belooft hij verkiezingen binnen vier jaar. Toch blijft de controle stevig in handen van HTS, dat eerder lokale raden en activisten onderdrukte, rivaliserende rebellen uitschakelde en democratische initiatieven saboteerde.
De slogans zijn veranderd, de vlaggen ook, maar dit is niet het Syrië waar miljoenen in 2011 voor de straat opgingen. Dit is een machtspolitiek project dat zich verschuilt achter woorden als ‘veiligheid’ en ‘zelfbestuur’, terwijl minderheden als Koerden en Druzen systematisch worden buitengesloten.
De verraden droom van Aleppo en Idlib
Om te begrijpen wat er nu gebeurt, moeten we terug naar de eerste jaren van de revolutie. In steden als Aleppo en Idlib ontstond een levendige, democratische burgerbeweging. Lokale raden, vrije media, vrouwengeleide initiatieven en burgerhulpdiensten zoals de Witte Helmen symboliseerden de hoop op een ander Syrië – een samenleving gebaseerd op solidariteit, inspraak en vrijheid.
Maar deze hoop werd van twee kanten verpletterd: door Assad’s bommen en arrestaties én door jihadistische groepen zoals het voormalige Nusra Front (nu HTS). Terwijl Westerse landen met loze verklaringen schermden, bombardeerden Russische en Syrische vliegtuigen ziekenhuizen, scholen en markten. Tegelijkertijd ondermijnden groepen zoals HTS lokale democratische structuren, arresteerden ze journalisten en activisten en installeerden ze parallelle rechtbanken.
De bredere regio in beweging
Volgens Paul Salem, Midden-Oostenkenner en vicevoorzitter van het Middle East Institute, past de situatie in Syrië binnen een grotere, ‘tektonische verschuiving’ in de regio. Salem wijst erop dat het vertrek van Assad – jarenlang een strategische bondgenoot van Iran – een klap is voor de invloed van Teheran en Hezbollah in Libanon. Tegelijkertijd probeert Libanon zich met de nieuwe president Joseph Aoun los te maken van de greep van Hezbollah en Iran.
Salem benadrukt dat revoluties zoals die van Syrië vaak stranden in dezelfde valkuilen: zij slagen erin autoritaire regimes omver te werpen, maar missen de instituties en het politieke kapitaal om duurzame democratieën op te bouwen. In de leegte die ontstaat, grijpen gewapende groepen, sektarische milities of nieuwe autoritaire machten hun kans.
De diepe structuren blijven
Het probleem zit dieper dan Jolani of HTS. Salem wijst op de ‘diepe staat’: de netwerken van oude elites, veiligheidsdiensten en economische monopolies die zelfs na revoluties hun invloed behouden. Libië na Kadhafi, Egypte na Mubarak – telkens zien we hoe de oude machten zich aanpassen en via de achterdeur terugkeren.
Ook Syrië lijkt die richting op te gaan. Zonder breed gedragen instituties, zonder een werkelijke democratische consensus en onder druk van buitenlandse machten dreigt het land te fragmenteren in kantons: een Koerdische zone in het noordoosten, een door HTS gecontroleerd Idlib en wellicht zelfs een door Iran gesteund alawitisch bolwerk aan de westkust.
De internationale hypocrisie
Het Westen heeft in deze tragedie een beschamende rol gespeeld. Terwijl Assad zijn bevolking liet uithongeren en bombarderen, schaarden de VS en Europa zich achter ‘stabiliteit’ en ‘de strijd tegen terrorisme’. De Syrische burgerbeweging werd verraden en geïsoleerd. Zelfs nu, nu HTS zich als pragmatisch en gematigd presenteert, blijven Westerse leiders wegkijken. Niemand stelt zich de fundamentele vraag: hoe komt het dat juist groepen als HTS het vacuüm vullen dat de revolutie heeft achtergelaten?
Salem stelt dat dit deels te maken heeft met de geopolitieke erfenis van de Koude Oorlog: westerse staten steunden jarenlang dictaturen om ‘stabiliteit’ te waarborgen, terwijl hervormingsgezinde bewegingen werden genegeerd of zelfs tegengewerkt. In plaats van democratisering zagen we de opkomst van militaire regimes en sektarisch gemotiveerde milities.
Hoop voorbij de cynische realpolitik
Toch is er hoop. Niet dankzij leiders als Jolani of presidenten die zich tooien met revolutionaire taal, maar dankzij gewone Syriërs die ondanks alles blijven streven naar inspraak en rechtvaardigheid. In Aleppo, in Idlib, in de diaspora. Zoals Salem stelt: democratie groeit langzaam, in golven en met tegenslagen. Maar zij groeit, vooral wanneer burgers zich blijven organiseren tegen repressie, oorlog en machtsmisbruik.
Wat kunnen wij doen?
De vraag die blijft hangen: wat kunnen wij, hier in Nederland, doen? Allereerst: bewust blijven van deze dynamieken. Niet meegaan in simplistische verhalen van ‘goed’ en ‘kwaad’, of van ‘stabiliteit boven alles’. Echte solidariteit betekent luisteren naar Syrische stemmen, de eisen van de burgerbeweging serieus nemen, en erkennen dat democratie geen luxeproject is, maar een universeel recht – ook voor Syriërs.
En vooral: blijf kritisch. Zowel op autoritaire leiders als Jolani, als op westerse machten die hun ogen sluiten voor de gevolgen van hun eigen buitenlandse politiek. De strijd voor vrijheid en democratie is grenzeloos – en vraagt om betrokkenheid van ons allemaal.
Want zoals de Syrische revolutie, ondanks alles, heeft laten zien: hoop sterft pas als wij haar opgeven.