We hebben de neiging om vrijheid van meningsuiting te beschrijven alsof het een neutraal, onbeperkt recht is: iedereen mag alles zeggen, klaar. Maar die voorstelling is te simplistisch. Vrijheid van meningsuiting is er niet om machthebbers nóg meer ruimte te geven voor hun leugens. Ze bestaat om gewone mensen de mogelijkheid te geven de waarheid uit te spreken tégen de macht. Dat is de kern: op feiten gesteunde woorden, gedragen door kennis en instituties, uitgesproken recht in het gezicht van gezag.
De rol van comedians
Comedians zijn onmisbaar. Ze zijn grillig, persoonlijk, soms een beetje zonderling. Hun grappen doen ons lachen, maar die lach is meer dan amusement: het is een moment van herkenning, waarin ervaring en werkelijkheid samenvallen. Humor legt spanningen bloot en scheurt maskers af.
De geschiedenis laat zien wat er gebeurt als die stem verdwijnt. In Duitsland in de jaren dertig en in Rusland onder Poetin verstomde satire al vroeg. Toen de cabaretiers het zwijgen werd opgelegd, was dat geen detail, maar een voorbode: waar de humor sterft, sterft vaak ook de rest van de vrijheid.
De verleiding van complotten
Een tweede gevaar schuilt in de fictieve complotten die door de macht zelf worden verspreid. Denk aan het verhaal van een vermeende linkse samenzwering – “antifa” of welk etiket dan ook. Zulke sprookjes zijn niet alleen leugens, ze zijn gevaarlijk. Want een complot dat niet bestaat, kan eindeloos worden uitgebreid en ieder mens tot vijand verklaren.
De Sovjet-Unie uit de jaren dertig is hier een huiveringwekkend voorbeeld van. De Grote Terreur (1937–1938) rustte op complotten die nooit werkelijk hadden bestaan. Toch werden honderdduizenden mensen gearresteerd, vernederd en vermoord. Verzonnen vijanden zijn de ideale brandstof voor willekeur en geweld.
Actuele Nederlandse context
Ook in Nederland zien we hoe complotten en misinformatie geen abstract gevaar zijn, maar een directe invloed hebben op het publieke debat. Een sprekend voorbeeld is Ongehoord Nederland (ON!), sinds 2022 onderdeel van het publieke bestel. Onderzoek wees uit dat Ongehoord Nieuws stelselmatig complottheorieën en onjuiste of niet-onderbouwde claims verspreidt zonder kritische tegenstem. In een uitzending werd zelfs de zogeheten “omvolkingstheorie” gepresenteerd door de Vlaamse politicus Filip Dewinter, zonder weerlegging of duiding. De Ombudsman concludeerde dat hiermee de journalistieke code werd geschonden.
De discussie hierover reikt tot in de Tweede Kamer. Staatssecretaris Uslu kreeg Kamervragen over de vraag of de Mediawet voldoende instrumenten biedt om omroepen die structureel desinformatie verspreiden te corrigeren. Tegelijkertijd werkt de overheid aan een bredere aanpak van nepnieuws: scholen inzetten op mediawijsheid, burgers weerbaarder maken en Europese regelgeving zoals de Digital Services Act benutten. Het laat zien dat vrijheid van meningsuiting in Nederland niet losstaat van de strijd tegen leugens, maar er juist door wordt getest.
Een concreet voorbeeld in Nederland laat zien hoe het politieke spel soms wordt gespeeld met begrippen die dreigen te ontsporen. Onlangs diende een Kamermeerderheid – partijen als PVV, FvD, JA21 en SGP – een motie in om Antifa formeel te bestempelen als terroristische organisatie. Experts waarschuwden dat dit “gevaarlijke stoerdoenerij” is. De beweging is niet georganiseerd zoals traditionele terroristische organisaties, benadrukken oud‑AIVD‑medewerkers. Acties variëren van vreedzame protesten en tegendemonstraties tot vernielingen, intimidatie en doxing – maar ze lijken niet te voldoen aan de wetgeving die vereist is voor terrorisme.
Wat hier op het spel staat, is meer dan een etiket; het gaat om grensvervaging. Als termen als “terrorist” of “terroristisch” losjes worden gebruikt, dreigt repressie tegen activisme en satire, tegen mensen die de macht kritisch bevragen. En daarmee wordt vrijheid van meningsuiting niet versterkt, maar juist beperkt.
Het wapen van martelaarschap
Een ander beproefd middel van machthebbers is het instrumentaliseren van verdriet. Politieke moorden zijn tragisch, rouw verdient erkenning. Maar zodra leiders die pijn inzetten om een harde agenda te legitimeren, bewegen we ons op een bekend en gevaarlijk pad. Extreemrechtse bewegingen in de twintigste eeuw wisten hoe effectief “martelaarschap” kon zijn om angst te verspreiden en autoritaire maatregelen goed te praten.
Vrijheid vraagt om daden
Vrijheid van meningsuiting klinkt mooi als principe, maar ze wordt pas concreet wanneer we ze in daden omzetten. Dat hoeft niet groots of spectaculair te zijn. Je kunt beginnen met iets kleins: geen producten kopen van bedrijven die zich voegen naar autoritaire machten, kritisch kijken naar welke merken adverteren bij kanalen die misinformatie verspreiden, of nagaan welke ondernemingen achter lokale zenders schuilgaan en ze daarop aanspreken.
Juist in die ogenschijnlijk kleine keuzes zit kracht. Wanneer zulke gebaren samenkomen, vormen ze een beweging. Het belangrijkste is dat je niet stil blijft staan, maar steeds opnieuw bewust handelt—regelmatig, samen met anderen, en met overtuiging.
Vind je stem
Vrijheid van meningsuiting behoort niet toe aan presidenten of miljardairs. Ze is van ons allemaal. Het draait om het vinden van je eigen stem, het delen van ervaringen en waarheden, in kunst, op straat, in gesprekken, of in acties op de werkvloer.
De macht wil het gesprek monopoliseren, maar vrije meningsuiting is het tegendeel: een koor van stemmen die de macht uitdagen. En misschien is dat wel de opdracht van deze tijd: zoek je stem, gebruik je stem, en laat je niet het zwijgen opleggen.
