Vrijheid is een begrip dat vaak eenvoudig wordt opgevat: de afwezigheid van dwang, de mogelijkheid om te doen wat je wilt. Maar volgens Timothy Snyder is dit een oppervlakkige benadering van een veel dieper concept. In zijn nieuwste boek biedt hij een rijkere, bredere definitie van vrijheid door vijf onderling verbonden gezichtspunten te introduceren: soevereiniteit, onvoorspelbaarheid, mobiliteit, feitelijkheid en solidariteit. Deze vijf elementen vormen de basis van een rechtvaardige en duurzame vrijheid.
In deze blogpost gaan we dieper in op elk van deze gezichtspunten en wat ze betekenen voor ons begrip van vrijheid vandaag.
Advertentie:
Soevereiniteit: Vrijheid begint bij het lichaam
1. Voor Snyder begint vrijheid bij de soevereiniteit over ons eigen lichaam. Waar soevereiniteit meestal wordt geassocieerd met staten of politieke macht, legt hij de nadruk op individuele lichamelijke autonomie. Dit betekent niet alleen dat mensen controle moeten hebben over hun eigen fysieke keuzes, maar ook dat zij vrij moeten zijn van onderdrukking die hun lichamelijke integriteit aantast.
Denk bijvoorbeeld aan de manier waarop minderheden vaak beroofd worden van hun lichamelijke vrijheid—of het nu gaat om de massale opsluiting van zwarte Amerikanen in gevangenissen, of de brute onderdrukking van migranten aan grenzen. Voor Snyder is het duidelijk: wanneer mensen niet in staat zijn om over hun eigen lichaam te beschikken, dan is elke andere vorm van vrijheid leeg.
Maar deze vrijheid kan niet alleen bestaan voor enkelen. Als we de lichamelijke soevereiniteit van anderen niet erkennen—of dat nu gevangenen, migranten of achtergestelde groepen zijn—dan ondermijnen we de vrijheid van iedereen. Soevereiniteit over je lichaam is daarom niet alleen een individueel recht, maar een collectieve verantwoordelijkheid.
Onvoorspelbaarheid: Vrijheid als de ruimte voor creativiteit
2. Vrijheid gaat voor Snyder niet alleen over de status quo in stand houden. Een echt vrije samenleving moet ruimte bieden voor onvoorspelbaarheid—de mogelijkheid om nieuwe wegen in te slaan, onverwachte ideeën te ontdekken, en verrast te worden door wat de toekomst brengt. Onvoorspelbaarheid is de kern van creativiteit, zowel individueel als collectief.
We zien deze waarde van onvoorspelbaarheid in de manier waarop democratische samenlevingen kunnen bloeien: nieuwe politieke bewegingen ontstaan, marginale stemmen krijgen de kans om gehoord te worden, en er is ruimte voor verandering. Maar als alles wordt gecontroleerd en voorspelbaar wordt gemaakt, zoals we zien in autoritaire regimes, wordt de samenleving verstikt.
Onvoorspelbaarheid vereist lef en openheid, vooral in politieke systemen die verandering vrezen. Denk bijvoorbeeld aan de enorme protesten wereldwijd voor klimaatbeleid of tegen racisme. Deze bewegingen ontstonden onverwacht, maar gaven nieuw leven aan democratische processen door de status quo te doorbreken. Voor Snyder is onvoorspelbaarheid geen chaos, maar de brandstof van een levende democratie.
Mobiliteit: Vrijheid als beweging en toegang
3. Het derde gezichtspunt van vrijheid is mobiliteit, de mogelijkheid om je fysiek en sociaal vrij te verplaatsen. Mobiliteit gaat niet alleen over het recht om te reizen—hoewel dat belangrijk is—maar ook over de toegang tot middelen die ons in staat stellen om ons leven te veranderen. Een vrije samenleving is er een waarin mensen kansen hebben om zichzelf te ontwikkelen, waar ze niet worden vastgehouden door muren, armoede of sociale ongelijkheid.
Mobiliteit is vooral cruciaal in een wereld waarin de kloof tussen arm en rijk steeds groter wordt, en waar grenzen steeds meer worden gesloten. Denk aan migranten die in het Middellandse Zeegebied hun leven riskeren voor een kans op vrijheid, of aan de miljoenen mensen die in hun eigen land vastzitten in een vicieuze cirkel van armoede zonder kans op verbetering. In een rechtvaardige wereld betekent vrijheid dat iedereen de mogelijkheid heeft om vooruit te komen, en dat fysieke of sociale grenzen niet belemmerend mogen zijn.
Voor Snyder betekent vrijheid dat mobiliteit een recht moet zijn, niet een privilege. Het is essentieel dat mensen zich niet alleen fysiek, maar ook sociaal kunnen verplaatsen—door toegang te krijgen tot onderwijs, werk en gezondheidszorg. Zonder die mobiliteit is vrijheid beperkt tot slechts een enkeling.
Feitelijkheid: Vrijheid als gebaseerd op waarheid
4. Vrijheid kan niet bestaan zonder feitelijkheid. In een tijdperk waarin complottheorieën, desinformatie en “fake news” de publieke ruimte overspoelen, benadrukt Snyder dat een gedeeld begrip van de waarheid essentieel is voor een vrije samenleving. Feiten zijn geen bijkomstigheid, ze vormen de ruggengraat van elke democratie. Als we de waarheid verliezen, verliezen we ook onze vrijheid.
We zien het gevaar van de aanval op feiten wereldwijd. In autoritaire regimes, zoals Rusland of China, wordt de waarheid onderdrukt om de macht te versterken. Maar ook in westerse democratieën ondermijnen populisten bewust de waarde van feitelijkheid om twijfel te zaaien en hun eigen agenda door te drukken. Denk aan de opkomst van “alternatieve feiten” en de ontkenning van de klimaatcrisis.
Snyder stelt dat een vrije samenleving afhankelijk is van toegang tot betrouwbare informatie. Dit vereist onafhankelijke journalistiek, kritisch denken en een gedeeld vertrouwen in feiten. Zonder feitelijkheid kunnen burgers niet op een zinvolle manier deelnemen aan de politiek, omdat ze niet weten wat waar is. Vrijheid zonder waarheid is een leugen.
Solidariteit: Vrijheid is altijd collectief
5. Het laatste en meest fundamentele gezichtspunt van vrijheid is solidariteit. Vrijheid kan nooit alleen voor het individu bestaan; het is altijd een collectief goed. Voor Snyder betekent dit dat we verantwoordelijkheid moeten nemen voor de vrijheid van anderen. Zonder solidariteit blijft vrijheid beperkt tot enkelen, terwijl anderen worden uitgesloten en onderdrukt.
Solidariteit raakt aan het hart van Snyder’s visie op positieve vrijheid. In een samenleving die negatieve vrijheid als hoogste goed stelt, draait alles om het individu. Maar echte vrijheid vereist dat we samenwerken om ervoor te zorgen dat iedereen vrij kan zijn. Dit betekent dat we ongelijkheid en uitsluiting actief bestrijden, en dat we systemen opbouwen waarin de rechten van iedereen worden beschermd.
Solidariteit in actie betekent dat we niet alleen voor onszelf vechten, maar ook voor de meest kwetsbaren in de samenleving. Dit zien we bijvoorbeeld in de strijd voor sociale rechtvaardigheid, waarbij activisten vechten voor de rechten van minderheden, vrouwen, en de LGBTQ+ gemeenschap. Solidariteit is de kracht die individuele vrijheden beschermt door collectief verantwoordelijkheid te nemen.
Vrijheid als Collectief Project
De vijf gezichtspunten van vrijheid—soevereiniteit, onvoorspelbaarheid, mobiliteit, feitelijkheid en solidariteit—laten zien dat vrijheid veel meer is dan de afwezigheid van dwang. Voor Snyder is vrijheid een dynamisch en collectief proces, geworteld in onze verantwoordelijkheid voor elkaar. In plaats van te denken aan vrijheid als iets dat we voor onszelf opeisen, moeten we het zien als iets dat we samen opbouwen.
In de volgende blogpost bespreken we hoe deze visie op vrijheid zich vertaalt naar praktische politieke en sociale implicaties, en hoe we positieve vrijheid kunnen bevorderen in een wereld die steeds meer worstelt met ongelijkheid en autoritarisme.