In zijn baanbrekende werk Modernism and Fascism onderzoekt de Britse historicus Roger Griffin de complexe relatie tussen modernisme – de culturele beweging gericht op vernieuwing en radicale verandering – en fascisme, dat vaak wordt gezien als reactionair en destructief. Griffin laat echter zien dat fascisme juist modernistische technieken en idealen gebruikte om een krachtige ideologie van nationale wedergeboorte te smeden. Zijn inzichten zijn niet alleen cruciaal om het verleden te begrijpen, maar bieden ook belangrijke lessen voor de hedendaagse wereld, waarin technologie, sociale media en ultrarijke individuen als Elon Musk een groeiende rol spelen in de politiek.
De essentie van modernisme en fascisme
Het modernisme, dat aan het einde van de 19e eeuw ontstond, was een culturele reactie op een wereld in crisis. De snelle industrialisatie, de ontwrichtingen door oorlogen en de veranderingen in sociale structuren leidden tot een gevoel van vervreemding. Kunstenaars en denkers probeerden met modernisme een breuk te maken met het verleden en een nieuw toekomstbeeld te scheppen.
Advertentie:
Griffin laat zien dat deze modernistische impuls niet beperkt bleef tot kunst en literatuur, maar ook doordrong in de politiek. Fascisme, stelt hij, kan worden begrepen als een vorm van “palingenetisch ultranationalisme” – een ideologie die een nationale wedergeboorte nastreeft. Fascistische leiders zoals Mussolini en Hitler omarmden modernistische technieken en esthetiek om een toekomst te beloven die zowel radicaal nieuw als diep geworteld in mythische tradities was.
Met gebruik van krachtige symbolen, rituelen en propaganda creëerden fascistische bewegingen een gevoel van gemeenschap en doelgerichtheid, vooral in tijden van onzekerheid. Maar zoals Griffin waarschuwt, was deze “wedergeboorte” gebaseerd op uitsluiting, haat en geweld.
De parallellen met onze tijd
Hoewel fascisme in zijn klassieke vorm na de Tweede Wereldoorlog grotendeels is verdwenen, blijven de dynamieken die Griffin beschrijft relevant. In de 21e eeuw zien we hoe politieke bewegingen en machtige individuen gebruikmaken van moderne technologieën en retoriek om nieuwe vormen van autoritarisme en ultranationalisme te promoten. Sociale media spelen hierin een centrale rol, net als de groeiende invloed van miljardairs zoals Elon Musk.
Sociale media en echo chambers
Sociale media, oorspronkelijk bedoeld om mensen met elkaar te verbinden, hebben onbedoeld geleid tot de opkomst van zogeheten echo chambers. Dit zijn digitale bubbels waarin mensen vooral informatie tegenkomen die hun bestaande overtuigingen bevestigt. Net zoals fascistische bewegingen gebruikmaakten van een “wij versus zij”-mentaliteit, zorgen de algoritmes van platforms zoals Twitter en Facebook ervoor dat tegengeluiden worden buitengesloten. Dit kan leiden tot polarisatie, radicalisering en zelfs de normalisering van extremistische ideeën.
Nu steeds meer mensen overstappen op alternatieve platforms zoals Bluesky, wordt het risico op verdere fragmentatie en polarisatie groter. Hoewel Bluesky decentralisatie en openheid belooft, kan het splitsen van gebruikers over verschillende platforms leiden tot een verdere versterking van bubbels. Zonder controle en bewustzijn kunnen deze nieuwe netwerken net zo schadelijk worden als hun voorgangers.
De rol van Elon Musk
Elon Musk, vaak gepresenteerd als visionair en “redder” van de technologie, illustreert een ander zorgwekkend fenomeen: de groeiende macht van ultrarijke individuen in de publieke en politieke sfeer. Musk’s aankoop van Twitter (nu X) is een duidelijk voorbeeld van hoe miljardairs technologie gebruiken om politieke invloed te verwerven. Onder zijn leiding zijn er vragen gerezen over censuur, algoritmische manipulatie en de groeiende partijdigheid van het platform.
Daarnaast past Musk in een patroon dat Griffin in zijn analyse van fascisme benadrukt: charismatische leiders die zich positioneren als redders van een maatschappij in crisis. Met slogans zoals “vrijheid van meningsuiting redden” en zijn focus op futuristische projecten, creëert Musk een beeld van zichzelf als de belichaming van vooruitgang. Maar net als bij de fascistische belofte van een glorieuze wedergeboorte, moeten we kritisch kijken naar wie hiervan profiteert – en wie wordt buitengesloten.
Crisis als voedingsbodem voor autoritaire ideeën
De economische en sociale instabiliteit van de jaren 1920 en 1930 bood een vruchtbare bodem voor de opkomst van fascisme. Ook in de 21e eeuw zien we dat crisissituaties een vergelijkbare rol spelen in het versterken van autoritaire tendensen. Angst en onzekerheid maken mensen vatbaarder voor leiders die beloven orde te herstellen en een nieuwe, betere toekomst te creëren, zelfs als dit gepaard gaat met uitsluiting of repressie.
Een voorbeeld hiervan is de klimaatcrisis. De dreiging van ecologische rampen wekt niet alleen urgentie, maar ook angst op. Sommige bewegingen spelen hierop in met ideeën die ecofascistische trekken vertonen, zoals het koppelen van milieuproblemen aan bevolkingsgroepen of migratie. Daarnaast zien we oproepen tot autoritaire maatregelen om “de planeet te redden,” waarbij democratische processen als te traag of ineffectief worden weggezet.
Ook economische ongelijkheid voedt autoritaire bewegingen. De groeiende kloof tussen arm en rijk versterkt gevoelens van onrecht en wantrouwen in traditionele instituties. Populistische leiders grijpen deze frustraties aan om zichzelf te presenteren als de enige die de machtige elite kan aanpakken, vaak met oplossingen die verder polariseren en de fundamenten van de democratie ondermijnen.
Tot slot hebben sociale veranderingen, zoals nieuwe genderrollen, migratie en veranderende culturele normen, geleid tot een backlash. Ultraconservatieve en nationalistische krachten grijpen deze ontwikkelingen aan om te pleiten voor een “terugkeer” naar traditionele waarden. Ze mobiliseren hun aanhang met nostalgie voor een fictief verleden waarin de samenleving zogenaamd eenvoudiger en harmonieuzer was, en presenteren zichzelf als de verdedigers van deze “oude orde.”
In al deze gevallen zien we dezelfde dynamiek: crisis schept angst en onzekerheid, wat de weg vrijmaakt voor autoritaire ideeën en leiderschap. Het is een krachtig patroon dat waakzaamheid vereist, want het verleden laat zien hoe snel deze tendensen destructieve proporties kunnen aannemen.
Hoe kunnen we ons verzetten?
De lessen uit Griffin’s werk en de dynamieken van onze tijd maken duidelijk dat waakzaamheid en actie essentieel zijn om de opkomst van autoritaire ideeën tegen te gaan. Een eerste stap is het bevorderen van onderwijs en bewustwording. Het begrijpen van de geschiedenis van fascisme en autoritarisme helpt ons niet alleen om parallellen te zien, maar ook om herhaling te voorkomen. Griffin’s analyse biedt hierin een waardevolle gids, die ons kan helpen de onderliggende patronen van autoritaire bewegingen te herkennen.
Daarnaast is het noodzakelijk om sociale media te reguleren. Platforms zoals Twitter en Bluesky moeten transparant zijn over hoe hun algoritmen en moderatiebeleid werken. Gebruikers zouden meer zeggenschap moeten krijgen over de inhoud die ze voorgeschoteld krijgen, zodat polarisatie wordt verminderd en echo chambers worden doorbroken. Het gebrek aan controle over deze technologieën maakt ze te kwetsbaar voor misbruik door extremistische of manipulatieve krachten.
Ook is het inperken van de macht van miljardairs cruciaal. Democratische controle kan voorkomen dat extreem rijke individuen de publieke sfeer domineren, zoals Elon Musk dat nu bijvoorbeeld doet. Dit kan worden bereikt via strengere belastingmaatregelen, transparantie-eisen en beperkingen op politieke invloed. Zonder dergelijke stappen blijven we afhankelijk van de grillen van een kleine, machtige elite.
Daarbij moeten we investeren in alternatieven voor de platforms en technologieën die momenteel in private handen zijn. Door te bouwen aan publieke, democratisch beheerde alternatieven voor technologie en communicatie, kunnen we een ruimte creëren die minder gevoelig is voor commerciële belangen en meer gericht op het algemeen welzijn.
Tot slot is het versterken van solidariteit van groot belang. Autoritaire bewegingen floreren in tijden van verdeeldheid. Het is daarom essentieel om inclusieve gemeenschappen op te bouwen, gebaseerd op gelijkheid en samenwerking. Door samen te werken aan een gedeeld doel, kunnen we de polarisatie verminderen en weerstand bieden aan haatzaaiende en autoritaire ideologieën.
Alleen door deze stappen te zetten, kunnen we de dreiging van autoritaire tendensen effectief het hoofd bieden en een samenleving creëren die veerkrachtig, rechtvaardig en democratisch is.
Roger Griffin’s Modernism and Fascism biedt een diepgaand inzicht in de gevaren van ideologieën die “vooruitgang” en “vernieuwing” beloven, maar uiteindelijk verdeeldheid en destructie zaaien. Zijn analyse herinnert ons eraan dat moderne technologie en charismatische leiders niet per definitie positief zijn; ze kunnen worden ingezet om macht te concentreren, gemeenschappen te polariseren en democratie te ondermijnen.
In een wereld die wordt gedomineerd door sociale media, ultrarijken en een constante staat van crisis, is het belangrijker dan ooit om kritisch te blijven. Alleen door macht te decentraliseren, technologie te reguleren en solidariteit te versterken, kunnen we een toekomst creëren die niet herhaalt wat Griffin zo scherp analyseert: de donkere schaduw van modernisme dat wordt gekaapt door destructieve krachten.
Over Roger Griffin
Roger Griffin is een vooraanstaand historicus en expert op het gebied van fascisme en modernisme. Zijn werk, zoals het invloedrijke boek Modernism and Fascism, biedt een diepgaande analyse van hoe culturele en politieke bewegingen samenkomen in tijden van crisis. Griffin’s inzichten hebben academici en lezers wereldwijd geïnspireerd om kritisch na te denken over de dynamiek van macht en ideologie.
Meer over zijn werk en publicaties vind je op zijn profiel: Goodreads-pagina van Roger Griffin.
Advertenties: Door op een van de advertenties te klikken, help je ons enorm—het kost jou niets, maar maakt een groot verschil voor ons!