De Terugkeer van een Oude Ideologie – Fascisme wordt vaak beschouwd als iets uit het verleden—een sinister hoofdstuk uit de twintigste eeuw dat we definitief achter ons hebben gelaten. Toch, in een wereld die wordt geteisterd door politieke instabiliteit, groeiende ongelijkheid en toenemende sociale spanningen, duiken oude ideeën weer op in nieuwe vermommingen. Deze hedendaagse gedaanten van autoritair nationalisme zijn subtieler dan hun historische tegenhangers, maar daarom niet minder bedreigend.
Wat is Fascisme? Toen en Nu
Het klassieke fascisme draaide om een giftige cocktail van extreem nationalisme, militarisme, minachting voor democratie en de verering van een ‘sterke leider’. Voeg daar populistische retoriek aan toe die inspeelt op collectieve angsten, en je hebt een formule die in het verleden tot catastrofes heeft geleid.
Vandaag de dag zijn de methoden veranderd, maar de onderliggende patronen blijven opvallend herkenbaar. Waar fascistische bewegingen vroeger vertrouwden op grootschalige massabijeenkomsten, gestileerde propaganda en de volledige controle over staatsmedia, gebruiken moderne autoritaire leiders een ander wapen: sociale media. In landen als de Verenigde Staten, Brazilië, India en meerdere Europese staten fungeren platforms als Truth Social1, Facebook2, X (voorheen Twitter), YouTube en Telegram als digitale megafoons, waarmee politici hun boodschap direct en ongefilterd naar miljoenen mensen kunnen zenden.
Een opvallend voorbeeld is Elon Musk, die in 2022 Twitter overnam en het platform omdoopte tot X. Onder zijn leiding is het karakter van het medium drastisch veranderd: X is steeds meer een vrijplaats geworden voor desinformatie, complottheorieën en haatzaaiende uitlatingen. Musk zelf draagt daar actief aan bij. Hij deelt regelmatig misleidende of ronduit valse informatie, onder meer over verkiezingen en volksgezondheid, en geeft extreemrechtse stemmen ruim baan. Onderzoek wees uit dat berichten van Musk over de Amerikaanse verkiezingen gezamenlijk meer dan twee miljard keer werden bekeken, ondanks hun aantoonbaar onjuiste inhoud. Tegelijkertijd zijn mechanismen voor moderatie afgebouwd en wordt toegang tot onderzoeksdata belemmerd, waardoor externe controle vrijwel onmogelijk wordt.
De leiders die deze platforms gebruiken, maken doelbewust gebruik van algoritmisch aangedreven contentverspreiding: berichten die angst, woede of verontwaardiging oproepen, krijgen voorrang in nieuwsfeeds en tijdlijnen. Desinformatie, halve waarheden en complottheorieën worden niet alleen getolereerd, maar vaak strategisch ingezet om verwarring te zaaien, de aandacht af te leiden van structurele problemen en tegenstanders te delegitimeren. In plaats van klassieke censuur gebruiken deze leiders een overdaad aan ruis—informatie-overload als wapen om waarheid diffuus te maken.
Deze digitale strategieën maken grootschalige indoctrinatie mogelijk zonder fysieke aanwezigheid of centrale regie. Het resultaat is een versplinterd, maar uiterst effectief propagandanetwerk waarin elke volger tegelijkertijd een verspreider wordt. De grens tussen politieke communicatie en manipulatie vervaagt, en de samenleving wordt langzaam maar zeker verdeeld in parallelle werkelijkheden, gevoed door de algoritmen van techreuzen die zelden verantwoordelijk worden gehouden.
Een Onwaarschijnlijke Bondgenoot: Neoliberalisme
Op het eerste gezicht lijken neoliberalisme en fascisme onverenigbaar. De ene predikt marktlogica, de andere macht en ideologie. Maar onder het oppervlak delen ze verrassend veel. Beiden kunnen leiden tot toenemende ongelijkheid en sociale uitsluiting. Het neoliberale dogma—dat de markt alles regelt en de overheid zich moet terugtrekken—heeft sociale vangnetten verzwakt en economische macht geconcentreerd bij een kleine elite. In de brokstukken van die ongelijkheid vinden fascistische ideeën vruchtbare grond.
Rechts-populistische leiders benutten die frustratie slim. Ze wijzen naar immigranten, vluchtelingen of ‘de ander’ als schuldigen voor problemen die in werkelijkheid structureel van aard zijn. Waar neoliberalisme mensen individualiseert en economisch uitknijpt, biedt fascisme een schijnbaar ‘herstel van gemeenschap’—maar dan één gebouwd op haat en uitsluiting.
Digitale Platforms als Kweekvijver voor Extreemrechts
Waar het oude fascisme marcheerde door de straten, verspreidt het nieuwe zich via schermen. Sociale media zijn de arena geworden waarin extremistische ideeën zich nestelen, rijpen en verspreiden. Wat begon als een belofte van democratisering van informatie, is deels uitgegroeid tot een snelweg voor haatdragende ideologieën.
Extreemrechtse groepen maken slim gebruik van algoritmes en psychologische kwetsbaarheden om hun boodschap te richten op wie het vatbaarst is. Ze bouwen digitale gemeenschappen waarin racisme, seksisme en nationalisme normaal worden. Het gevaar? Deze ruimtes zijn vaak moeilijk zichtbaar en nog moeilijker aan te pakken.
Lessen uit het Verleden – Handelen in het Heden
Als de geschiedenis ons iets leert, is het dat fascisme niet vanzelf verdwijnt. Het vereist actief en collectief verzet. Geen terughoudend gepolder of morele verontwaardiging, maar een beweging die de onderliggende oorzaken—armoede, ongelijkheid, isolatie—serieus aanpakt. Het gaat niet om het verdedigen van de status quo, maar om het bouwen van iets beters: een samenleving waarin solidariteit, inclusie en rechtvaardigheid centraal staan.
Daarin spelen grassroots-bewegingen, vakbonden, feministische groepen en antiracistische organisaties een sleutelrol. Net als in de jaren ’30 moeten we vandaag over grenzen heen samenwerken om de dreiging van extreemrechts te keren. Of het nu gaat om Black Lives Matter in de VS of migrantenorganisaties in Europa, overal zijn mensen bezig met die strijd.
Fascisme Bestrijden is Meer dan Protest
Verzet betekent meer dan protestborden en demonstraties. Het vraagt om alternatieven: voor het economisch model dat zoveel mensen achterlaat, voor het digitale landschap dat haat faciliteert, en voor het politieke discours dat verdeeldheid zaait. Het betekent ook: druk uitoefenen op technologiebedrijven die fascistische propaganda ongestoord laten circuleren.
Blijf Waakzaam – en Handel
Fascisme is geen afgesloten hoofdstuk, maar een steeds terugkerend gevaar. Toch is het geen onvermijdelijkheid. Door het te herkennen in zijn nieuwe vormen en de mechanismen erachter te begrijpen, kunnen we leren het effectief te bestrijden. De taak is helder: bouw aan een rechtvaardige toekomst waarin niemand wordt uitgesloten. Alleen dan kunnen we dit oude kwaad echt het hoofd bieden.
Aanbevolen Literatuur en Bronnen:
• Stanley, J. (2018). How Fascism Works: The Politics of Us and Them. Random House.
• Paxton, R. O. (2004). The Anatomy of Fascism. Knopf.
• Lawtoo, N. (2023). Nieuw Fascisme. Amsterdam University Press.
• Snyder, T. (2017). On Tyranny: Twenty Lessons from the Twentieth Century. Tim Duggan Books.
• Amnesty International. (n.d.). Fascisme en mensenrechten.
Nieuwe inzichten, kritische verhalen
Op vrheid.nl schrijven we over vrijheid, gelijkheid, klimaat en LHBTQ+ rechten. Altijd scherp, altijd onafhankelijk. Blijf ons volgen en mis niets!
- Truth Social is een sociaal mediaplatform dat in 2022 werd gelanceerd door Trump Media & Technology Group. Het platform profileert zich als een alternatief voor mainstream netwerken en staat bekend om het faciliteren van extreemrechtse retoriek en het verspreiden van desinformatie, met name onder conservatieve en pro-Trumpgebruikers. ↩︎
- Facebook (nu onderdeel van Meta Platforms) kwam wereldwijd onder vuur te liggen na het Cambridge Analytica-schandaal, waarbij de gegevens van tientallen miljoenen gebruikers zonder hun toestemming werden misbruikt voor politieke beïnvloeding. Ondanks publieke hoorzittingen en beloften om transparanter te opereren, heeft CEO Mark Zuckerberg herhaaldelijk geweigerd om structurele verantwoordelijkheid te nemen voor de rol van zijn platform in de verspreiding van desinformatie, polarisatie en verkiezingsmanipulatie. ↩︎
