Fascisme is niet enkel een verschijnsel van het verleden, maar een ideologie die steeds weer terugkeert in nieuwe vormen, aangepast aan de politieke en economische omstandigheden van de tijd.
Wat begon in het Europa van de jaren 1920 en 1930, met Mussolini en Hitler als symbolen van dictatuur, heeft zich door de decennia heen gemanifesteerd in verschillende vormen van autoritair nationalisme. Vandaag de dag, in een wereld vol politieke onzekerheid, economische ongelijkheid en toenemende polarisatie, wint fascisme weer terrein, vaak vermomd als een reactie op vermeende bedreigingen zoals globalisering, migratie en culturele verandering.
De Kenmerken van Fascisme: Toen en Nu
Historisch fascisme heeft een aantal belangrijke kenmerken: een extreem-nationalistisch en racistisch wereldbeeld, de verheerlijking van geweld, minachting voor democratische processen en instituties, en een sterke leider die als “redder” van het vaderland fungeert. Het combineert elementen van ultranationalisme met populisme, dat de woede en frustratie van mensen in economisch en sociaal moeilijke tijden kanaliseert. Vijandigheid jegens minderheden, vrouwen, LHBTQ+-personen en politieke tegenstanders wordt gecultiveerd om een gevoel van nationale eenheid en zuiverheid te creëren.
Advertentie:
Hedendaags fascisme, zoals we dat zien in de Verenigde Staten, Brazilië, India, en delen van Europa, volgt een vergelijkbaar patroon, maar met enkele nuances. Sociale media en digitale netwerken spelen een enorme rol in de verspreiding van fascistische ideeën, waarbij extreemrechts propaganda mengt met complottheorieën om angst en verdeeldheid te zaaien. Het zijn geen bruine hemden of marsen door de straten die het fascisme van vandaag kenmerken, maar de manipulatie van publieke opinie via online platformen en constante aanvallen op de pers en de rechterlijke macht.
Neoliberalisme en Fascisme: Twee Kanten van dezelfde Munt?
Hoewel neoliberalisme en fascisme op het eerste gezicht tegenpolen lijken – met neoliberalisme dat de vrije markt predikt en fascisme dat een autoritaire staat verheerlijkt – zijn er verrassende overeenkomsten in hun impact op de samenleving. Beide ideologieën versterken de ongelijkheid en marginaliseren grote delen van de bevolking. Het neoliberalisme heeft economische onzekerheid gecreëerd, waarbij sociale vangnetten worden vernietigd en de rijken ongekend veel macht accumuleren. Deze situatie creëert een voedingsbodem voor fascistische ideeën, omdat mensen die worden uitgesloten en verarmd worden, een “vijand” zoeken om de schuld te geven voor hun situatie.
Rechts-populistische leiders maken handig gebruik van deze onzekerheid door immigranten, vluchtelingen, feministen en LHBTQ+-personen de schuld te geven van economische stagnatie en culturele verval. Terwijl het neoliberalisme mensen isoleert en uitbuit voor winst, biedt het fascisme hen een schijnbare gemeenschap die is gebaseerd op haat en uitsluiting.
De Rol van Kapitalisme en Angst in de Opkomst van Fascisme
Fascistische bewegingen gedijen op economische crisis en angst. Door de instabiliteit die inherent is aan het kapitalistische systeem – van financiële crashes tot bezuinigingsmaatregelen – raken mensen vervreemd van politieke en economische macht. Wanneer regeringen falen in het bieden van oplossingen voor deze problemen, komen charismatische sterke leiders naar voren die zichzelf positioneren als de enige redders van de natie. Ze wijzen met de vinger naar de zwaksten in de samenleving en beloven herstel door hen uit te sluiten of te onderdrukken.
Dit is precies wat we zien in landen als Italië, waar premier Giorgia Meloni’s neofascistische retoriek succesvol was in het mobiliseren van kiezers op basis van xenofobie en angst. In de VS heeft Donald Trump niet alleen de traditionele politieke structuren ondermijnd, maar ook extreemrechts verder genormaliseerd door fascistische symbolen en retoriek opnieuw in het publieke debat te introduceren. Zijn “Make America Great Again” campagne is doordrenkt van nostalgie naar een mythisch verleden waarin de witte arbeidersklasse dominant was en “andersdenkenden” op afstand werden gehouden.
Technologie en Sociale Media: Een Nieuwe Verspreider van Fascistische Idealen
In de hedendaagse samenleving spelen technologie en sociale media een cruciale rol in de opkomst en verspreiding van fascistische ideeën. Waar klassieke fascistische bewegingen zich via massale bijeenkomsten en propaganda in traditionele media manifesteerden, maakt het hedendaagse fascisme intensief gebruik van digitale platformen. Sociale media zijn niet alleen tools voor communicatie, maar ook voor manipulatie, waardoor desinformatie en complottheorieën exponentieel kunnen groeien.
Extreemrechtse groeperingen gebruiken algoritmen om hun berichten van haat, xenofobie en nationalisme naar specifieke groepen te sturen die vatbaar zijn voor radicalisering. Dit digitale ecosysteem biedt fascisten de mogelijkheid om hun ideeën te verspreiden zonder fysieke confrontaties en stelt hen in staat om gemeenschappen van haat te vormen, vaak zonder de controle van overheidsinstanties. Deze gedecentraliseerde, online fascistische netwerken zijn moeilijk te reguleren en dragen bij aan een normalisering van racisme, antisemitisme en seksisme in het publieke discours.
Advertentie:
Verzet Tegen Fascisme: Lessen van het Verleden en de Weg Vooruit
Het verleden leert ons dat fascisme niet kan worden verslagen met louter morele verontwaardiging of politieke terughoudendheid. Wat nodig is, is een breed gedragen, progressieve beweging die de wortels van fascisme – economische ongelijkheid, sociale vervreemding en angst – aanpakt. Verzet tegen fascisme moet verder gaan dan het verdedigen van liberale democratie; het moet streven naar een maatschappij die gebaseerd is op sociale rechtvaardigheid, gelijkheid en solidariteit.
Grassroots-organisaties, vakbonden, antiracistische bewegingen en feministische collectieven spelen een cruciale rol in dit verzet. Net zoals in de jaren 1930, toen antifascisten zich verenigden om de dreiging van het fascisme te weerstaan, is er vandaag een internationale samenwerking nodig om extreemrechts terug te dringen. In de Verenigde Staten bijvoorbeeld speelt Black Lives Matter een essentiële rol in de strijd tegen racistische en autoritaire krachten, terwijl in Europa feministische en migrantenorganisaties werken aan inclusie en tegen xenofobie strijden. In Brazilië zagen we een massale mobilisatie van inheemse gemeenschappen en progressieve bewegingen die opstonden tegen de destructieve fascistische retoriek van Bolsonaro.
Het gaat hierbij niet alleen om straatprotesten, maar ook om het opbouwen van alternatieven voor de neoliberale status quo, waarin niemand wordt uitgesloten op basis van hun afkomst, religie, gender of seksualiteit. Dit betekent ook dat er druk moet komen op grote techbedrijven die fascistische propaganda faciliteren via hun platformen.
Fascisme blijft een dreiging in onze tijd, maar het is geen onvermijdelijk lot. Door te begrijpen hoe het functioneert, zowel in het verleden als vandaag, kunnen we leren hoe we het moeten bestrijden. Het kapitalisme en de ongelijkheid die het voortbrengt, zijn voedingsbodems voor fascistische ideologieën, maar er zijn alternatieven. Onze taak is om deze alternatieven te creëren – door solidariteit, rechtvaardigheid en een toekomst voor iedereen centraal te stellen. Alleen dan kunnen we fascisme in al zijn vormen afwijzen en verslaan.
De discussie over het gebruik van de term “fascisme” buiten de historische context van de jaren ’20 tot ’40 is interessant, maar het beperken ervan tot die periode is gevaarlijk simplistisch. Hoewel het belangrijk is de specifieke kenmerken van het klassieke fascisme, zoals bij Mussolini en Hitler, te erkennen, is fascisme meer dan een fenomeen uit het verleden. Het is een flexibele en aanpasbare ideologie die op verschillende manieren en in verschillende vormen kan opduiken, afhankelijk van de tijd en de omstandigheden.
Fascisme is namelijk niet gebonden aan één moment in de geschiedenis, maar is eerder een reactie op structurele crises binnen kapitalistische en liberale samenlevingen. In de jaren ’30 ontstond het als een antwoord op politieke chaos, economische depressie en sociale onrust. Veel van deze factoren, zoals extreme economische ongelijkheid, sociale vervreemding en angst voor verlies van culturele identiteit, zijn nog steeds aanwezig in onze tijd. Daarom kunnen fascistische ideeën en bewegingen ook vandaag wortel schieten, maar dan in aangepaste vormen.
Het beperken van fascisme tot het verleden kan ons blind maken voor hedendaagse vormen van autoritarisme en extreemrechts. Bewegingen in landen als de VS, Brazilië, India, Polen en Italië vertonen fascistische trekken: nationalisme, racisme, seksisme, aanvallen op de pers en het ondermijnen van democratische instituties. In plaats van vast te houden aan een rigide definitie, moeten we fascisme zien als een flexibele matrix die zich aanpast aan tijd en plaats. Het fascisme van vandaag verspreidt haat via sociale media en kanaliseert economische onvrede in xenofobie en uitsluiting, terwijl het pleit voor sterke leiders en offers vraagt van de rechtsstaat.
Tegelijkertijd moeten we voorzichtig zijn met het achteloos gebruiken van de term fascisme voor elke autoritaire beweging. Dat kan de kracht van het woord verwateren. Niet elke populistische leider is fascistisch. Waar fascisme zich onderscheidt, is in de totale minachting voor democratische processen, het normaliseren van geweld en het streven naar volledige controle via uitsluiting en repressie. Het is essentieel dat we de term flexibel gebruiken, maar zorgvuldig, om de fascistische tendensen van vandaag te herkennen en bestrijden, voordat ze verder wortel schieten.