Op 19 november 1936, midden in de bloedige strijd om Madrid, wordt Buenaventura Durruti dodelijk getroffen. Een dag later sterft hij aan zijn verwondingen. Zijn lichaam wordt overgebracht naar Barcelona, waar op 23 november een ongekend grote rouwstoet van naar schatting een half miljoen mensen hem begeleidt naar zijn laatste rustplaats op de begraafplaats Montjuïc. De toedracht van zijn dood? Die is tot op de dag van vandaag in nevelen gehuld.
Het raadsel Durruti
Was het een fascistische scherpschutter? Een verdwaalde kogel? Of viel Durruti ten prooi aan interne spanningen binnen het republikeinse kamp? Vragen die in Spanje tot op heden worden gesteld. Pedro de Paz schreef er een historische detective over, waarin commandant Fernández Durán twee maanden na Durruti’s dood de geheime opdracht krijgt de waarheid te achterhalen. De missie slaagt, maar decennia later blijkt de waarheid toch grilliger dan gedacht. De roman, oorspronkelijk uitgegeven in 2004 en later vertaald als The Man Who Killed Durruti, werd bekroond met een literaire prijs en voorzien van een nawoord dat Durruti’s leven plaatst binnen het bredere kader van de sociale revolutie en de interne strijd binnen de Republiek. Het is het debuut van Pedro de Paz, die zich sindsdien toelegde op het schrijven van literaire en historische detectives.
Wat de novelle bijzonder maakt, is de manier waarop fictie en historische werkelijkheid samenvloeien. De Paz blijft dicht bij de feiten en zijn verhaal plaatst de lezer midden in het stof, bloed en morele grijsgebied van de Spaanse Burgeroorlog. De epiloog voegt een verrassende wending toe: jaren na publicatie leidde online activiteit van de auteur tot nieuwe inzichten.
De kracht van een icoon
In Nederland is Durruti nauwelijks bekend, maar in Spanje leeft zijn naam voort als een symbool van de sociale revolutie. Hij was geen generaal, geen politicus, maar een arbeider die uitgroeide tot een van de meest gevreesde en gerespecteerde commandanten van de milities die droomden van een samenleving zonder hiërarchische structuren of politieke elites.
Zijn dood wordt vaak gezien als een keerpunt in de oorlog, en niet zonder reden. Met Durruti verdween niet alleen een strateeg, maar ook een moreel kompas binnen het revolutionaire kamp. Een man die streed voor een samenleving waarin mensen hun lot collectief bepalen, waarin gezag voortkomt uit wederzijds vertrouwen in plaats van opgelegd wordt.
Verraad binnen de Republiek
Op de achtergrond van Durruti’s dood speelde zich een andere strijd af: die tussen de revolutionaire bewegingen en de ‘legalistische’ krachten binnen de Republiek. Waar de eersten streefden naar een radicale herinrichting van de samenleving, wilden de laatsten vooral de bestaande republikeinse orde beschermen tegen de staatsgreep van Franco.
In deze spanningen speelden de stalinisten een verraderlijke rol. Als kleine partij wonnen zij disproportionele invloed door de militaire en politieke steun van de Sovjet-Unie. In ruil daarvoor manipuleerden zij het binnenlandse machtsevenwicht. De Internationale Brigades werden ontbonden. Milities werden ontmanteld of ingelijfd. De geheime politie werd een instrument van politieke zuivering.
Een levende Durruti had deze ontwikkeling mogelijk kunnen tegenhouden. Hij had gezag onder het volk en aan het front. Hij was ongrijpbaar voor de bureaucratische logica van de partijpolitiek. Juist daarom was zijn dood zo strategisch. Toeval of niet?
Historische naschokken
De Spaanse Burgeroorlog eindigde in 1939 in een catastrofe. De democratische wereld had de Republiek in de steek gelaten, terwijl Duitsland en Italië Franco krachtig steunden. Na de overwinning van Franco volgden massa-executies, kampen en ballingschap. Degenen die in vrijheid wilden blijven geloven, vluchtten of verdwenen.
In de nadagen van de Burgeroorlog, begin 1939, probeerden de overgebleven niet-communistische republikeinse krachten nog een laatste tegenzet. Met een interne coup zetten zij de door Moskou gesteunde regering van Negrín af, in een poging de greep van de stalinisten te doorbreken. Maar het tij was niet meer te keren. De Republiek stortte in, en het verzet werd definitief verslagen. Durruti, die drie jaar eerder was gestorven, was afwezig in deze laatste fase—maar zijn naam bleef als een echo voortleven, als het symbool van een andere, niet ingeloste mogelijkheid.
Leven en nalatenschap
De mythe van Buenaventura Durruti is gebouwd op feiten, maar leeft door de hoop die hij belichaamde. Hij was geen man van compromissen. Zijn visie was radicaal: vrijheid zonder voorwaarde, gelijkheid zonder voorrechten, solidariteit zonder staatsdwang.
Zijn dood laat zien hoe gevaarlijk die visie werd gevonden door zowel vijanden als vermeende bondgenoten. Wat rest, is het verhaal. En het besef dat sommige idealen krachtiger zijn dan kogels.
Durruti leeft voort. In de straten van Barcelona. In de stemmen van degenen die weigeren te zwijgen. In elke droom die weigert plaats te maken voor cynisme.
No pasarán.
Nieuwe inzichten, kritische verhalen
Op vrheid.nl schrijven we over vrijheid, gelijkheid, klimaat en LHBTQ+ rechten. Altijd scherp, altijd onafhankelijk. Blijf ons volgen en mis niets!
