In Frankrijk werden sinds 2007 tienduizenden Roma naar Roemenië en Bulgarije teruggestuurd. In Nederland hield de gemeente Ede jarenlang een geheime lijst bij waarin Roma expliciet werden geregistreerd—zonder wettelijke grondslag. Het gaat hier niet om losse incidenten, maar om symptomen van een dieper, structureel Europees probleem: antiziganisme. Die eeuwenoude vijandigheid jegens Roma is verweven met hardnekkige stereotypen en systematische uitsluiting, die op hun beurt worden versterkt door instituties zoals politie, politiek én wetenschap.
Roma-gemeenschappen bevinden zich in een precaire positie waarin armoede, stigmatisering en politieke onverschilligheid elkaar versterken. En dat terwijl Europa zich graag presenteert als bastion van mensenrechten en gelijkheid. In werkelijkheid behoren de Roma tot de meest gemarginaliseerde groepen van het continent. De centrale vraag is dan ook: hoe doorbreken we deze vicieuze cirkel?
Een systeem dat uitsluiting bestendigt
Uit cijfers van de Fundamental Rights Agency1 blijkt dat meer dan 80% van de Roma in Europa onder de armoedegrens leeft. Toegang tot degelijk onderwijs, huisvesting of gezondheidszorg is verre van vanzelfsprekend. Niet omdat men niet zou willen meedoen, maar omdat de structuren simpelweg niet meewerken. In landen als Tsjechië en Slowakije worden Roma-kinderen nog steeds massaal naar speciale scholen gestuurd, onafhankelijk van hun capaciteiten—alsof ze bij voorbaat zijn afgeschreven.
Het probleem is niet enkel sociaal of economisch. Het is ook moreel. Europese regeringen nemen maatregelen die Roma actief weren uit woonwijken of opvanglocaties, vaak onder het mom van “veiligheid” of “openbare orde”. In landen zoals Italië en Frankrijk zijn ontruimingen van Roma-kampen eerder regel dan uitzondering. De boodschap is duidelijk: jullie horen hier niet.
Institutionele uitsluiting dichtbij huis
Frankrijk is een pijnlijk voorbeeld. Ondanks het Europese recht op vrij verkeer, worden Roma daar al jaren uitgezet naar landen van herkomst. Politici beroepen zich op ‘overlast’ en ‘criminaliteit’, terwijl Roma amper kans krijgen op huisvesting of werk. Hoe moet iemand integreren als de grond onder hun voeten voortdurend wordt weggetrokken?
Ook Nederland doet mee, zij het subtieler. De gemeente Ede hield jarenlang een etnisch profiel bij van Roma-inwoners—zonder enig juridisch mandaat. Officieel was het voor “preventieve doeleinden”, maar de onderliggende boodschap was helder: deze mensen worden niet als volwaardige burgers gezien, maar als risico’s die je in de gaten moet houden. Zo sluipt racisme langzaam de instituties binnen, onder de vlag van ‘veiligheidsbeleid’.
Wetenschap als legitimatie van vooroordelen
Je zou verwachten dat wetenschap nuance en feiten brengt, maar helaas is dat niet altijd zo. Een berucht voorbeeld is het rapport Mobiel banditisme van criminoloog Dina Siegel2. Daarin stond letterlijk dat “de zigeuner terug is”—een uitspraak die niet alleen onwetenschappelijk, maar ronduit stigmatiserend is. De conclusies waren bovendien gebaseerd op anekdotes en subjectieve indrukken, niet op degelijk onderzoek.
Het rapport vond gretig aftrek bij extreemrechtse partijen zoals Vlaams Belang3, die het gebruikten om hun anti-Roma discours verder aan te wakkeren. Wanneer wetenschap op die manier wordt ingezet als politiek wapen, raakt ze haar geloofwaardigheid kwijt. Ze verwordt tot een instrument van uitsluiting in plaats van emancipatie.
De media dragen hier ook een flinke steen aan bij. Verhalen over ‘zigeunerbendes’ of ‘nomadische criminaliteit’ halen het nieuws, terwijl de dagelijkse realiteit van Roma—hun veerkracht, cultuur, en gemeenschap—zich zelden een weg baant naar de voorpagina’s. Zo blijft het publieke beeld scheef.
Politiek zonder visie
In plaats van uitsluiting actief te bestrijden, kiest men vaak voor korte-termijnbeleid dat vooral streng moet lijken. Ivo Opstelten, destijds minister van Veiligheid en Justitie, verwees in de Kamer expliciet naar Siegels rapport om strengere maatregelen tegen Roma te rechtvaardigen. Hij sprak over preventie en handhaving, maar zweeg over armoede en sociale uitsluiting. En daarmee liet hij precies zien hoe beleid kan bijdragen aan het probleem dat het zegt te willen oplossen.
Deze koers is niet uniek voor Nederland. In heel Europa ontbreekt het aan politieke wil om écht werk te maken van inclusie. Zolang politici blijven kiezen voor repressie boven erkenning, blijft de situatie voor Roma ongewijzigd—of verergert ze zelfs.
Wat moet er gebeuren?
Antiziganisme aanpakken vraagt méér dan beleidsnota’s en intentieverklaringen. Het vergt een cultuuromslag. Iedereen heeft hierin een rol:
- Beleidsmakers moeten investeren in huisvesting, onderwijs en werkgelegenheid voor Roma. Niet als liefdadigheid, maar als recht. Echte verandering begint bij het erkennen van Roma als volwaardige burgers, niet als probleemcategorie.
- Wetenschappers dienen zich bewust te zijn van de politieke impact van hun werk. Onderzoek moet bijdragen aan begrip, niet aan stigmatisering.
- Media moeten hun blik verruimen. Het is tijd voor meerstemmige verhalen die niet alleen focussen op incidenten, maar ook op menselijkheid, cultuur en trots.
- De samenleving moet leren herkennen dat antiziganisme niet iets van vroeger is, maar van nu. En dat zwijgen gelijkstaat aan medeplichtigheid.
Een rechtvaardige toekomst voor Roma is alleen mogelijk als we stoppen met het systematisch criminaliseren van kwetsbare gemeenschappen. Wat nodig is, is niet meer controle, maar meer solidariteit. En bovenal: de politieke moed om historische patronen te doorbreken.
- European Union Agency for Fundamental Rights (FRA), Second European Union Minorities and Discrimination Survey – Roma – Selected findings, 2016. Beschikbaar via: https://fra.europa.eu/en/publication/2016/eumidis-ii-roma-selected-findings
↩︎ - Dina Siegel, Mobiel banditisme: Oost- en Centraal-Europese rondtrekkende criminele groepen in Nederland, Politie & Wetenschap, 2012. Het rapport kreeg brede kritiek wegens het gebruik van verouderde en stigmatiserende termen, evenals het gebrek aan methodologische transparantie. Diverse academici wezen op de problematische manier waarop anekdotisch bewijs en etnisch geladen termen werden gepresenteerd als objectieve bevindingen. Zie onder meer de discussie in Tijdschrift over Cultuur en Criminaliteit, 2013.
↩︎ - Vlaams Belang is een Vlaams-nationalistische en extreemrechtse politieke partij in België, bekend om haar anti-immigratie- en law-and-order-standpunten. De partij gebruikt regelmatig studies en rapporten—zoals dat van Dina Siegel—om criminaliteit te koppelen aan etnische minderheden, waaronder de Roma. Critici beschuldigen de partij ervan wetenschappelijke bronnen selectief te gebruiken ter legitimatie van xenofobe standpunten. Zie ook: Mudde, C. (2007). Populist Radical Right Parties in Europe. Cambridge University Press.
↩︎