In maart 2025 negeerde de regering-Trump een uitspraak van het Amerikaanse Hooggerechtshof. Deze had bepaald dat Kilmar Abrego Garcia, een 29-jarige man uit El Salvador, onterecht was uitgezet en moest worden teruggehaald. Maar Trump weigerde. Toen een journalist hem hierop aansprak, antwoordde Trump spottend: “Is het niet geweldig dat we criminelen buiten ons land houden?”
Deze openlijke minachting voor de rechterlijke macht markeert iets ernstigs: het sterven van de Amerikaanse democratie gebeurt niet in het geheim, zoals altijd werd gevreesd, maar recht voor onze ogen, op klaarlichte dag.
Een lang proces van afbraak
De Amerikaanse rechtsstaat is niet plotseling ingestort. De fundamenten brokkelen al decennia af. Onder president George W. Bush zagen we de normalisering van marteling in Guantánamo Bay, de Patriot Act die burgerrechten schond, en oorlogen gebaseerd op leugens. Ook toen werden rechters steeds vaker gepolitiseerd en wetten opgerekt.
Maar waar Bush nog opereerde binnen het bestaande systeem — hoe beschadigd ook — gaat Trump een stap verder: hij sloopt het systeem zelf. Waar de checks and balances ooit de macht moesten begrenzen, regeert Trump nu vrijwel per decreet. Steunend op een meegaand Congres en een partij die tegenspraak veracht, buigt hij instituties naar zijn wil of breekt ze simpelweg af.
Onafhankelijke persbureaus worden geweerd uit het Witte Huis. Musea worden ideologisch gecensureerd. Universiteiten verliezen hun subsidies als ze zich niet onderwerpen aan regeringsbeleid. Politieke tegenstanders raken hun beveiliging kwijt of worden strafrechtelijk vervolgd. En nu, met de weigering om gerechtelijke uitspraken uit te voeren, laat Trump zien dat zelfs het Hooggerechtshof hem niet meer interesseert.
De afbraak is geen incident. Het is het logische gevolg van jarenlange erosie, nu versneld door een president die niet alleen de regels overtreedt, maar het hele spel vernietigt.
Ook Nederland is niet immuun
Wie denkt dat dit een puur Amerikaans probleem is, vergist zich. Ook in Nederland zien we sluipende signalen van afbraak. De aanval op onafhankelijke instituties is geen ver-van-ons-bed-show.
De Raad van State, ooit een kritische waakhond van wetten en beleid, is onder druk komen te staan door politieke benoemingen. Verschillende partijen, waaronder de VVD en BBB, pleiten openlijk voor het terugdringen van de rechterlijke macht als uitspraken hen niet bevallen.
En dan is er Geert Wilders, die al jaren systematisch het vertrouwen in de rechtsstaat ondermijnt. Hij noemt rechters “neprechters” wanneer zij het lef hebben hem te veroordelen, en beschuldigt de journalistiek structureel van leugens en partijdigheid. Zijn roep om de ‘rechtspraak op te schonen’ en ‘de publieke omroep op te doeken’ is geen losse kreet, maar een aanval op de fundamenten van onze democratie. Wilders laat zien dat ook hier leiders in de startblokken staan die instituties niet willen verbeteren, maar breken.
We zouden beter moeten weten. Democratie sterft niet plotseling. Ze sterft langzaam, stap voor stap, elke keer dat we zwijgen of wegkijken. :De Verenigde Staten tonen ons niet alleen hun eigen crisis; ze tonen ons een waarschuwing.”
De journalistiek, ooit beschouwd als de vierde macht, wordt steeds vaker weggezet als “links” of “gecorrumpeerd” zodra ze kritiek levert. De NOS moet beveiligd worden, journalisten krijgen politiebescherming. Universiteiten worden onder druk gezet om ‘omstreden’ onderwerpen te vermijden.
De contouren zijn duidelijk: waar instituties hun onafhankelijke positie verliezen, groeit de macht van hen die geen tegenspraak dulden. En die macht vraagt nooit om zichzelf te begrenzen.
Electoral autocratie in wording
Volgens Staffan Lindberg, directeur van het V-Dem Instituut, schuiven de Verenigde Staten razendsnel af richting een ‘electorale autocratie’. Verkiezingen blijven bestaan, maar zijn steeds minder vrij en eerlijk. Persvrijheid bestaat op papier, maar wordt in de praktijk uitgehold. Onafhankelijke instituties worden ondermijnd of genegeerd.
Dit scenario zagen we eerder in Hongarije, Turkije en India. Maar in Amerika gaat het veel sneller. Wat Orbán in tien jaar deed, bereikt Trump in enkele maanden.
“Trump versnelt de afbraak van de democratie sneller dan Orbán ooit heeft gedaan.”
In het V-Dem rapport van 2024 zakten de Verenigde Staten al flink op de wereldranglijst van democratische landen. Nederland bleef toen gelukkig nog in de hoogste categorie, maar de waarschuwing is duidelijk: democratie kan overal snel achteruitgaan als we niet opletten.
Constitutionele crisis zonder weerwoord
Volgens Kim Wehle, hoogleraar rechten, zitten de VS al midden in een constitutionele crisis. De grondwet functioneert niet meer zoals bedoeld. Normaal zou het Congres een president die een gerechtelijke uitspraak negeert, moeten afzetten. Maar de Republikeinse Partij weigert.
De federale politie (de US Marshals) zou kunnen ingrijpen. Maar ook die valt onder een ministerie dat volledig onder Trumps controle staat. De klassieke mechanismen om de macht in te tomen zijn lamgelegd.
De oprichters van de Verenigde Staten hadden nooit voorzien dat één partij zelf zou kiezen voor autocratie. De Amerikaanse grondwet, ooit een baken van hoop, blijkt kwetsbaar.
Informatieverstoring als wapen
In de tijd van Nixon konden de media nog een president ten val brengen, omdat iedereen dezelfde feiten kende. Vandaag gelooft een groot deel van de Amerikaanse bevolking in leugens die online rondgaan. Desinformatie is geen bijzaak meer; het is een strategisch wapen.
“Zonder betrouwbare informatie valt er geen vrije keuze meer te maken. En zonder vrije keuze is democratie een lege huls.”
Kan het tij nog keren?
Het afglijden richting dictatuur lijkt onafwendbaar. Maar geschiedenis laat zien dat het kan keren. Kijk naar Polen: dankzij een sterk maatschappelijk middenveld, onafhankelijke rechters en actieve burgers werd daar de rechtsstaat hersteld.
Ook in Nederland zien we hoe belangrijk een actief maatschappelijk middenveld is. Initiatieven als “DeGoedeZaak” en “Wij Zijn Nederland” organiseren protesten en campagnes om de democratische waarden te beschermen. In 2023 trok een brede coalitie van studenten, vakbonden en milieuorganisaties samen op tegen wetgeving die het demonstratierecht wilde beperken — en met succes.
Amerikanen hebben een vergelijkbare burgerbeweging nodig. Maar ze moeten snel zijn. Staffan Lindberg waarschuwt: als tegen de zomer van 2025 geen brede, georganiseerde weerstand zichtbaar is, dan kan het te laat zijn.
Wat betekent dit voor Nederland?
De les uit Amerika is glashelder: democratie sterft niet in stilte. Ze sterft op klaarlichte dag, midden in het zicht, terwijl mensen wegkijken of de schouders ophalen.
De keuze is aan ons. Burgers, journalisten, rechters, activisten — iedereen die gelooft in vrijheid en rechtvaardigheid – moet weigeren mee te buigen. Moet weigeren te zwijgen.
Macht moet worden gecontroleerd. Vrijheid moet worden bevochten. Rechtvaardigheid is niet onderhandelbaar.
Democraat Adam Schiff tijdens een Democratische hoorzitting:
“We’ve come to realize, much to our shock, that there’s nothing inevitable about democracy. This great experiment in self-governance was improbable at its start, and remains fragile today.
We have witnessed the rapid creation of a climate of fear by the Trump administration. Universities are afraid to defend academic freedom. Journalists are excluded from public events. Scientists and independent thinkers are purged. Lawyers who stand up for the rule of law are punished. Ordinary citizens are left unprotected.
If the government can pluck a man off the street and imprison him without due process, then no one is safe. If lawyers who tell the truth are punished, then no one is safe.
The answer to this climate of fear is courage. Courage in the face of fear, as shown today. Looking back to the McCarthy era, we ask: what would we have done? Today, your presence answers that question. We are deeply, deeply grateful.”
(Bron: verklaring tijdens een Democratische eenzijdige hoorzitting, exclusief uitgezonden op The Midas Touch Network)