Marlene Dumas: Queer Beelden als Stil Verzet

Marlene Dumas schildert verlangen, schaamte en trots alsof het één ademhaling is. Haar werk ademt een onmiskenbare queer energie, zonder dat ze ooit behoefte had aan labels. Van tedere portretten van iconische gay mannen tot confronterende erotische beelden: Dumas viert fluïditeit, zichtbaarheid en stille rebellie. Juist in de context van Pride toont haar oeuvre hoe kunst een krachtig queer gebaar kan zijn – intiem, politiek en diep menselijk.

Binnen de hedendaagse kunst wordt Dumas vaak geroemd als een van de invloedrijkste schilders van onze tijd. Haar portretten en figuurstudies zijn rauw, kwetsbaar en soms ronduit ongemakkelijk; ze dagen de kijker uit na te denken over macht, identiteit en verlangen. Toch valt op dat haar werk zelden expliciet als queer wordt gelezen – terwijl haar doeken en tekeningen juist doordrenkt zijn van een queer sensibiliteit.

Dumas heeft zichzelf nooit publiekelijk gelabeld als lesbisch of biseksueel, maar haar thematiek – de verering van queer iconen, de fluïditeit van seksualiteit en de subversieve kracht van erotiek – positioneert haar als een van de meest intrigerende queer stemmen in de hedendaagse kunst.

Great Men: Een Queer Pantheon

In 2014 presenteerde Marlene Dumas haar serie Great Men tijdens Manifesta 10 in Sint‑Petersburg. De reeks bestaat uit portretten van iconische gay en biseksuele mannen. Het zijn intieme, tedere schilderijen waarin een stille maar onmiskenbare trots doorklinkt. Elk gezicht lijkt te fluisteren over moed, kwetsbaarheid en de kracht van zichtbaarheid. Samen vormen ze een visueel manifest tegen homofobie, des te indringender in een stad waar queer levens grotendeels in de schaduw werden gedwongen.

• Jean Genet¹ – schrijver en rebel
• Tennessee Williams² – toneelschrijver en dichter
• James Baldwin³ – visionaire essayist en activist
• Alan Turing⁴ – wiskundige en codekraker, slachtoffer van homofobe vervolging
• Derek Jarman⁵ – filmmaker en AIDS-activist

Op dat moment gold in Rusland de beruchte federale “anti‑homopropaganda”-wet, officieel getiteld Law for the Purpose of Protecting Children from Information Advocating a Denial of Traditional Family Values. De wet, aangenomen in juni 2013, verbood het verspreiden van zogenoemde “propaganda van niet‑traditionele seksuele relaties” aan minderjarigen. In de praktijk betekende dit dat zelfs neutrale of positieve uitingen over homoseksualiteit strafbaar konden zijn, omdat ze werden gezien als een aantasting van de traditionele gezinswaarden.

In een interview verwoordde Dumas het treffend: “If you don’t like gay people, I want the drawings to make you think: What a stupid, horrible person I am, honestly.”

Hoewel homoseksualiteit in Rusland al sinds 1993 niet langer strafbaar was, zorgde deze wet voor een explosieve toename van discriminatie, intimidatie en geweld. Onderzoek toont aan dat haatmisdrijven tegen LGBTQ‑personen tussen 2013 en 2018 verdriedubbelden, vaak met een toenemende grimmigheid. Sociale‑mediagroepen werden geblokkeerd, queer organisaties kregen boetes of werden gedwongen te sluiten, en buitenlandse kunstenaars en activisten riskeerden arrestatie of uitzetting. In 2023 escaleerde dit beleid verder toen het Russische Hooggerechtshof de zogeheten “internationale LGBT‑beweging” tot extremistische organisatie verklaarde, waardoor zelfs het tonen van de regenboogvlag strafbaar werd.

Tegen deze achtergrond wordt Great Men des te betekenisvoller: een reeks ingehouden, maar onverzettelijke portretten van mannen wier stemmen en lichamen in Rusland niet vrijelijk konden bestaan. Het werk is een gebaar van stil maar krachtig verzet – een herinnering aan levens en verhalen die te vaak zijn genegeerd of uitgewist.

Erotiek als Subversieve Kracht

Seksualiteit doordringt Dumas’ werk, maar nooit op een plat of voyeuristisch niveau. Erotiek wordt bij haar een politieke en emotionele taal. Veel van haar schilderijen en tekeningen zijn gebaseerd op foto’s uit pornografie – zowel hetero als gay – die zij transformeert tot intieme beelden van verlangen, schaamte en kwetsbaarheid.

Werken als D-rection of Turkish Girl tonen lichamen in momenten van pure lichamelijkheid, los van sociale filters en schaamte. Door deze beelden in de kunst te verheffen, bevraagt Dumas wie zichtbaar mag zijn, en onder welke voorwaarden.

Binnen de context van Pride is dit radicaal: ze viert queer lichamelijkheid, maar laat ook de complexiteit ervan zien. Haar werk erkent dat erotiek zowel een bron van kracht als van kwetsbaarheid kan zijn, en dat verlangen vaak buiten de hokjes van heteronormativiteit stroomt.

Identiteit in Beweging

Wat Dumas’ werk bijzonder maakt, is haar weigering om identiteiten vast te pinnen. Ze speelt met gender, seksualiteit en culturele archetypen op een manier die de toeschouwer dwingt eigen aannames te herzien.

In haar portretten is seksualiteit nooit een simpel label, maar een vloeibaar veld vol mogelijkheden, spanningen en interpretaties. Juist die fluïditeit maakt haar oeuvre onmiskenbaar queer – in de oorspronkelijke betekenis van het woord: het doorbreken van normatieve kaders, het ontregelen van zekerheden en het zoeken naar nieuwe vormen van zichtbaarheid.

Een Queer Erfenis zonder Label

Hoewel Dumas zichzelf nooit publiekelijk als queer heeft gedefinieerd, klinkt haar betrokkenheid bij queer thema’s en figuren door in elk penseelstreek. Ze eert onze queer voorgangers, maakt ruimte voor verlangens die vaak onzichtbaar blijven, en bevraagt de grenzen van identiteit.

In een tijd waarin Pride steeds commerciëler wordt, herinnert Dumas ons eraan dat queer kunst niet altijd luid hoeft te schreeuwen. Soms schuilt de revolutie in een stille blik, een fragiel portret, of een openlijk erotisch moment dat weigert zich te verbergen.

Marlene Dumas toont dat queer zichtbaarheid niet altijd woorden nodig heeft – soms is één schilderij genoeg om te getuigen van trots, liefde en verzet.

1. Jean Genet (1910–1986) was een Franse schrijver, dichter en toneelschrijver, bekend om zijn subversieve en openlijk homoseksuele thematiek. Zijn werk, waaronder Querelle de Brest en Notre-Dame-des-Fleurs, doorbreekt maatschappelijke taboes rond seksualiteit, criminaliteit en marginaliteit, en heeft een blijvende invloed gehad op queer literatuur en performancekunst. ↩︎
2. Tennessee Williams (1911–1983) was een van de meest invloedrijke Amerikaanse toneelschrijvers van de 20e eeuw, bekend van stukken als A Streetcar Named Desire en Cat on a Hot Tin Roof. Zijn werk behandelt vaak thema’s als verlangen, onderdrukte seksualiteit en sociale hypocrisie. Williams’ openlijk homo-erotische ondertonen en complexe queer personages hebben hem tot een icoon binnen de queer cultuur gemaakt. ↩︎
3. James Baldwin (1924–1987) was een Afro-Amerikaanse schrijver, essayist en burgerrechtenactivist. Zijn romans, essays en toespraken – zoals Giovanni’s Room en The Fire Next Time – onderzoeken thema’s van racisme, seksualiteit en maatschappelijke vervreemding. Baldwin geldt als een sleutelfiguur in de queer literatuur en als een krachtige stem tegen sociale ongelijkheid. ↩︎
4. Alan Turing (1912–1954) was een Britse wiskundige en computerpionier, beroemd om zijn werk aan de Enigma-code tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ondanks zijn cruciale bijdrage aan de geallieerde overwinning werd hij vervolgd vanwege zijn homoseksualiteit, wat uiteindelijk leidde tot zijn tragische dood. Hij wordt vandaag herdacht als zowel wetenschappelijk genie als queer icoon. ↩︎
5. Derek Jarman (1942–1994) was een Britse filmmaker, kunstenaar en voorvechter van LGBTQ+-rechten. Zijn films, waaronder Caravaggio en Blue, combineren poëtische beeldtaal met expliciet queer thema’s. Tijdens de AIDS-crisis werd Jarman een openlijk activist, en zijn werk geldt als een krachtig artistiek en politiek getuigenis van queer leven en verlies. ↩︎