De regels van het spel worden zelden herschreven met fanfare of open debat. Vaak gebeurt het stilletjes — in de marge, achter schermen, of in de hoofden van mensen die zich ineens twee keer bedenken voordat ze iets zeggen. In zo’n klimaat is het niet de wet zelf die verandert, maar de manier waarop we haar voelen. Wat als angst de nieuwe wetgever is?
Er wordt vaak gezegd dat we in een rechtsstaat leven. Dat wetten de willekeur temperen, dat instituties neutraal oordelen, en dat wie niets misdoet, ook niets te vrezen heeft. Maar wie met open ogen kijkt, beseft dat dit verhaal allang is uitgehold. Niet door een staatsgreep of vijand van buitenaf, maar door een langzaam, taai verval van democratische normen, rechtvaardigheid en collectieve moed. In deze realiteit is de wet niet wat er op papier staat, maar wat er afgedwongen wordt — door wie macht bezit, met of zonder uniform.
Wat we vandaag zien in de Verenigde Staten — en steeds vaker ook in Europa — is hoe geweld en intimidatie subtiel verstrengeld raken met politieke macht. Niet per se met tanks op straat, maar via online haatcampagnes, systematische leugens, en de sluimerende angst die dat met zich meebrengt. De dreiging is zelden tastbaar, maar wel reëel. Wanneer leiders collega-politici tot vijand verklaren, journalisten ridiculiseren of bevolkingsgroepen tot zondebok maken, creëren ze een klimaat waarin uiteindelijk iemand overgaat tot actie.
We moeten af van het idee dat repressie altijd in camouflagekleding komt. Het hedendaagse politieke geweld is vaak informeel, decentraal en verpakt als spontane burgerlijke woede. Wanneer een politicus wordt genegeerd na kritiek, wanneer activisten worden doxxed of bedreigd, wanneer demonstranten met excessief politiegeweld worden geconfronteerd — dan is dat politieke onderdrukking. En het werkt.
De kracht van dit soort macht is dat ze ontkent macht te zijn. Het zijn ‘grapjes’, ‘meningen’, ‘deel van het publieke debat’. Maar ondertussen worden mensen geïntimideerd, geïsoleerd, gestraft. Vrijheid van meningsuiting bestaat niet echt als je je veiligheid verliest zodra je spreekt.
En de instituties? Die zwichten. Niet met één grote klap, maar in kleine stapjes. Parlementariërs die zwijgen uit angst, ambtenaren die hun hoofd laag houden om hun baan niet te verliezen, burgers die zich terugtrekken uit zelfbescherming. Zo verdwijnt de publieke ruimte — langzaam, geruisloos — achter een sluier van angst en zelfcensuur.
Wat we nodig hebben is niet nóg een wet, maar meer moed. Moed om de machtsstructuren die angst zaaien te bevragen en te ondermijnen. Moed om alternatieven te bouwen die stoelen op solidariteit in plaats van controle. En vooral: de erkenning dat democratie pas echt begint wanneer niemand bang hoeft te zijn om zich uit te spreken.
Als de wet wordt geschreven door wie het meeste geweld kan mobiliseren — digitaal of fysiek — dan is rechtvaardigheid ver te zoeken. Dan leven we in een systeem van impliciete dreiging, waarin zwijgen gelijkstaat aan veiligheid.
Maar echte vrijheid? Die begint waar de stilte doorbroken wordt.
