Hoe een grootvervuiler miljoenen opstrijkt dankzij Europees klimaatbeleid – Stel je een systeem voor dat ontworpen is om vervuiling duurder te maken. Een mechanisme dat bedrijven zou moeten prikkelen om hun CO₂-uitstoot terug te dringen. Klinkt logisch, toch? Maar stel je nu voor dat een van Europa’s grootste vervuilers via datzelfde systeem miljoenen euro’s opstrijkt—zonder wezenlijk minder uit te stoten. Klinkt absurd, maar het is de realiteit. Welkom in het Europese Emissiehandelssysteem (ETS), waar Shell zich ontpopt als een verrassende winnaar.
Toen het ETS in 2005 werd geïntroduceerd, gold het als hét paradepaardje van het Europese klimaatbeleid. Het idee was simpel maar ambitieus: vervuiling beprijzen om vergroening af te dwingen. Maar zoals bij veel marktsystemen, bleek al snel dat wie de regels slim interpreteert, daar ook groots van kan profiteren.
Shell is daar het schoolvoorbeeld van. Volgens recente analyses heeft het bedrijf sinds de invoering van het ETS honderden miljoenen verdiend aan de handel in emissierechten. Die rechten, bedoeld om uitstoot te beperken, werden door Shell opgekocht—vaak zelfs gratis verkregen—en later met winst doorverkocht. Zo werd het concern een van de dominante spelers op de koolstofmarkt, en een van de weinige bedrijven die netto meer verdiende aan het systeem dan het eraan uitgaf. Ondertussen bleef de eigen uitstoot nagenoeg gelijk.
Wat hier gebeurt is niet illegaal—integendeel. Shell maakt gebruik van de regels zoals die zijn opgesteld. Europese lidstaten gaven het bedrijf jarenlang emissierechten cadeau, zogenaamd om de internationale concurrentiepositie van zware industrie te beschermen. Inmiddels bezit Shell rechten ter waarde van ruim 2,3 miljard euro. Die kunnen ze gebruiken om toekomstige uitstoot te compenseren of—zoals eerder—tegen een stevige marge verkopen.
Er kleeft iets wrangs aan dit alles. Een systeem dat ontworpen is om vervuiling te beteugelen, blijkt winstgevend voor bedrijven die fossiele belangen blijven verdedigen. In 2022 kwam slechts 0,2 procent van Shell’s omzet uit hernieuwbare energie. De investeringen in duurzame projecten zijn zelfs teruggeschroefd. De winst uit emissiehandel wordt dus niet ingezet om te vergroenen, maar om vast te houden aan de oude koers.
Dat is geen incident, maar een symptoom. Europarlementariër Bas Eickhout (GroenLinks) waarschuwt dat dit slechts het begin is. Naarmate gratis rechten worden afgebouwd en de prijs per ton CO₂ stijgt, zullen meer bedrijven rechten gaan hamsteren. Het ETS wordt dan geen klimaatmarkt, maar een speculatieve arena waar kapitaalkrachtige bedrijven de dienst uitmaken.
En wie is de dupe? Het klimaat. Shell stoot vandaag de dag nog net zoveel CO₂ uit als bij de start van het ETS. En met megaprojecten in olie en gas op komst—de beruchte ‘carbon bombs’—lijkt verduurzaming voorlopig geen prioriteit. Dat is extra wrang als je bedenkt dat sommige bedrijven wél serieus investeren in vergroening, en daardoor structureel benadeeld worden door concurrenten die juist floreren binnen de mazen van het systeem.
Het roept fundamentele vragen op. Niet alleen over de effectiviteit van het ETS, maar ook over de morele basis ervan. Wat betekent het als klimaatbeleid niet langer draait om emissiereductie, maar om financiële optimalisatie? Kunnen we werkelijk spreken van beleid als de spelregels leiden tot het tegenovergestelde van wat beoogd wordt?
De afsluitende vraag is dan ook niet of Shell binnen de regels opereert—dat doet het. De echte vraag is of we die regels nog langer willen accepteren. Klimaatbeleid dat marktwerking boven klimaatrechtvaardigheid plaatst, is op termijn gedoemd te falen. Wat nodig is, is politieke moed. Om het ETS fundamenteel te hervormen. Om niet langer toe te geven aan fossiele lobby’s. Om helder te kiezen: geen winst op vervuiling, geen cadeautjes voor grootvervuilers, en geen illusies meer dat ‘de markt’ dit voor ons gaat oplossen.
Over Bas Eickhout
Bas Eickhout (1976) is sinds 2009 Europarlementariër voor GroenLinks en vicevoorzitter van de Groene fractie (Greens/EFA). Hij staat bekend om zijn scherpe kritiek op bedrijven die het ETS gebruiken voor winstbejag in plaats van emissiereductie. Als rapporteur voor het ETS en andere Green Deal-dossiers pleit hij voor een radicale herziening van het systeem, snellere afbouw van fossiele subsidies en juridisch bindende klimaatverplichtingen voor multinationals.