Wanneer we het woord ‘vrijheid’ horen, denken we meestal aan grote thema’s: de vrijheid om te spreken, te reizen, te kiezen. Maar er bestaat ook een subtielere, minder zichtbare vorm: de vrijheid die van binnen leeft. Die blijft bestaan, zelfs wanneer de muren dichterbij komen. Viktor Frankl wist er alles van. De Stoïcijnen trouwens ook.
In deze tekst kijken we naar wat innerlijke vrijheid precies is. Niet als zweverig idee, maar als iets concreets, tastbaars. Daarbij leunen we op drie stemmen: Timothy Snyder, Viktor Frankl, en de oude wijsheid van het Stoïcisme.
Timothy Snyder: Vrijheid is geen solo-actie
Snyder, hoogleraar geschiedenis aan Yale, heeft een waarschuwing die je niet zomaar naast je neerlegt: vrijheid is nooit alleen van jou. Je deelt haar altijd met anderen, en je verliest haar ook samen. In boeken als Over tirannie en The Road to Unfreedom laat hij zien hoe politieke machten sluipenderwijs ruimte afpakken — soms zonder dat je het direct merkt.
Hij zet zich af tegen het idee dat vrijheid alleen maar betekent: “laat me met rust.” Voor hem is échte vrijheid ook iets positiefs: de mogelijkheid om actief te bouwen, om te scheppen. In die zin raakt hij aan innerlijke vrijheid: ook daar gaat het om de kracht om te handelen, zelfs in ongunstige omstandigheden. Zijn punt is scherp: zonder toegang tot waarheid, zonder feiten, is geen enkele vrijheid mogelijk. Je kunt jezelf dan nog zo vrij wanen, maar je geest zit in een kooi die je niet ziet.
We hebben een serie blogposts gemaakt over Over tirannie, waarin we de lessen uit Snyder’s werk vertalen naar herkenbare, praktische inzichten voor vandaag. In deze themaserie nemen we je mee door de 20 lessen, verrijken we ze met voorbeelden en geven we handvatten om zelf je vrijheid te beschermen. Ontdek hoe elke les aansluit bij actuele gebeurtenissen én bij jouw dagelijkse keuzes: on-tyranny-lessen
Viktor Frankl: De ruimte tussen stimulus en respons
Frankl, psychiater en overlevende van Auschwitz, schreef één van de meest indringende boeken over menselijke veerkracht: Man’s Search for Meaning. Te midden van honger, kou en willekeur ontdekte hij dat er één vrijheid was die niemand hem kon afnemen: de vrijheid om te kiezen hoe hij reageerde.
Zijn logotherapie draait om betekenis vinden, juist in lijden. En dat is geen loze gedachte. Frankl beschreef hoe sommige gevangenen hun menselijkheid bewaarden door kleine gebaren, door vast te houden aan hun waarden. Die innerlijke houding — dat weigeren om je ziel te laten breken — was hun manier om vrij te blijven.
Zijn beroemdste zin kent misschien een overbekende klank, maar hij is nog steeds raak: “Tussen stimulus en respons is een ruimte. In die ruimte ligt onze kracht om onze reactie te kiezen.” Dat kleine stukje ruimte is eigenlijk het hele verhaal van innerlijke vrijheid in een notendop.
De Stoïcijnen: Meesters van de geestelijke onafhankelijkheid
Lang voor Frankl dachten de Stoïcijnen al zo. Epictetus, zelf ooit een slaaf, stelde onomwonden: “Het is niet wat er gebeurt, maar hoe je reageert, dat telt.” Het klinkt eenvoudig, maar het vraagt discipline — en vooral oefening.
Marcus Aurelius, keizer en filosoof, schreef voor zichzelf kleine notities om kalm te blijven te midden van chaos. Woede, angst, verlangen: volgens hem zijn het deze emoties die ons écht gevangen houden. Niet de wereld, maar onze eigen reacties op die wereld.
De Stoïcijnen leefden met een helder onderscheid: wat ligt binnen mijn macht, en wat niet? Alles wat buiten je macht ligt, laat je gaan. Alles wat binnen je macht ligt — je gedachten, je houding — koester je. Het klinkt misschien streng, maar wie dat beheerst, draagt zijn vrijheid altijd met zich mee.
En nu: innerlijke vrijheid in onze tijd
Onze wereld is luider dan ooit. Nieuws, reclames, sociale media — overal trekken stemmen aan onze aandacht. Innerlijke vrijheid betekent dan: je geest afschermen als een kostbare tuin. Niet alles laten binnenwaaien.
Het vraagt dat je alert blijft op de verhalen die je jezelf vertelt. Dat je, ondanks druk van buitenaf, je eigen perspectief blijft kiezen. Niet omdat het gemakkelijk is, maar omdat het de enige vrijheid is die je altijd bij je kunt dragen.
Uiteindelijk is het simpel: de wereld zal altijd proberen je te vormen. Innerlijke vrijheid is de kunst om zelf te kiezen welke vormen je aanneemt.
