In tijden van crisis – en laten we eerlijk zijn, we leven al jaren in een permanente staat van crisis – is het verleidelijk om je hoofd te buigen, je aan te passen, je mond te houden. Want dat voelt veilig. Want iedereen doet het. Want je wilt geen ‘problemen’. Maar precies daar begint het gevaar.
Historicus Timothy Snyder beschrijft in zijn werk On Tyranny een eenvoudige maar radicale eerste les: gehoorzaam niet op voorhand. Het is een waarschuwing – geen filosofisch denkspel, maar een dringende oproep aan ieder van ons.
De meeste macht van autoritaire regimes komt niet voort uit tanks of wetten, maar uit gewilligheid. Mensen die zich, nog vóórdat er iets geëist wordt, alvast schikken naar wat ze denken dat de macht van hen wil. Zij die het regime alvast tegemoetkomen. Niet omdat ze daartoe gedwongen worden, maar uit gemakzucht, angst of opportunisme.
Onderdrukking begint zelden met knuppels. Ze begint met instemmend knikken.
We hebben het allemaal gezien, en vaak genoeg meegedaan. Gemeenten besteden zorgtaken uit aan commerciële partijen onder het mom van ‘efficiëntie’, terwijl thuiszorgmedewerkers steeds minder tijd krijgen voor steeds meer werk – maar we zwijgen. Zolang wij zelf nog hulp krijgen, toch? Een Kamerlid stelt voor om stemrecht af te nemen van Nederlanders met een dubbele nationaliteit, en we halen onze schouders op. Het is vast symbolisch bedoeld. En dan was er de lintjesaffaire: vijf burgers die zich jarenlang inzetten voor mensen op de vlucht, werden voorgedragen voor een koninklijke onderscheiding. Maar minister Faber weigerde te tekenen – niet omdat ze twijfelde aan hun inzet, maar omdat hun solidariteit ‘haaks stond op haar beleid’. Solidariteit met vluchtelingen werd daarmee politiek verdacht gemaakt. En wat deden wij? Wij keken toe.
Wat we vergeten: elke keer dat we niets doen, zetten we een stap verder van wat normaal zou moeten zijn. We geven het idee van rechtvaardigheid stukje bij beetje uit handen. En het wrange is: hoe langer we wachten met weerstand bieden, hoe moeilijker het wordt. Want hoe vaker je zwijgt, hoe normaler het voelt. Je gaat je aanpassen aan de nieuwe werkelijkheid, je overtuigt jezelf dat het allemaal wel meevalt. En op een dag sta je niet meer aan de zijlijn – je maakt er deel van uit.
Normaliseren is medeplichtigheid.
Snyder wijst ook op iets hoopgevends. Er is een ander soort ‘normaal’. Eén die niet gebaseerd is op wat de macht verlangt, maar op wat jij zelf als rechtvaardig beschouwt. De mensen die tijdens de Holocaust anderen hielpen onderduiken, noemden dat zelf ‘gewoon’. Ze vonden zichzelf niet heldhaftig. Ze deden wat hun geweten hen ingaf. En precies daarin ligt onze kracht: als wij vasthouden aan solidariteit als norm – niet buigen, maar zorgen, niet wegkijken, maar handelen – dan laten we zien dat solidariteit sterker is dan controle.
Dus, laten we helder zijn: elke keer dat je weigert om mee te buigen, elke keer dat je wél een grens trekt, leg je een moreel ijkpunt vast. Je zegt: tot hier en niet verder. Hoe klein het ook lijkt, het doet ertoe. Het is precies die eerste ‘nee’ die de deur op een kier zet voor een ander verhaal, een andere toekomst.
De keuze ligt bij ons. Blijven we passief terwijl de norm opschuift naar onrecht? Of durven we weer normaal te zijn – in de oorspronkelijke, menselijke betekenis van het woord?
Gehoorzaam niet op voorhand. Niet omdat je een rebel wil zijn. Maar omdat je mens bent.
Over deze serie: On Tyranny herlezen in onze tijd
In On Tyranny – Twintig lessen uit de twintigste eeuw laat historicus Timothy Snyder zien hoe snel democratie kan afglijden richting autoritair bestuur, en hoe gewone mensen daarin een doorslaggevende rol spelen – door hun gehoorzaamheid, of juist door hun verzet.
Dit boek is geen waarschuwing voor een verre toekomst. Het is een gids voor nu. In deze serie lees je geen samenvattingen, maar scherpe reflecties. Geen vrijblijvende boekbespreking, maar een poging om samen de mechanismen van onderdrukking bloot te leggen – én te doorbreken. Want tirannie groeit daar waar mensen hun normen verlagen. En vrijheid leeft daar waar mensen weigeren mee te buigen.
Les voor les herlezen we Snyder’s boek – en leggen we het naast onze eigen werkelijkheid. Niet in abstracte termen, maar met beide benen in de klei van dit moment: de politieke keuzes, het publieke zwijgen, de normalisering van onrecht. Want herkennen is het begin van weerstand. En weerstand is, altijd, een keuze.